Δίκαιο και κρίση ή το δίκαιο της κρίσης

«Πρῶτόν τε ἦρξε καὶ ἐς τἆλλα τῇ πόλει ἐπὶ πλέον ἀνομίας τὸ νόσημα». Στο δεύτερο βιβλίο των «Ιστοριών» του, ο Θουκυδίδης περιγράφει τα δεινά των Αθηναίων όταν προέκυψε ο περιβόητος λοιμός στις αρχές του Πελοποννησιακού Πολέμου, τονίζοντας ως μια από τις χειρότερες συνέπειές του την «ανομία», την έλλειψη σεβασμού στους νόμους από τους πολίτες, που ένιωθαν ότι πια δεν είχαν τίποτα να χάσουν.

Πράγματι, από ένα γενικευμένο κίνημα «Δεν πληρώνω» μέχρι ακόμα και επανάσταση, και από κατάργηση θεμελιωδών δικαιωμάτων μέχρι κατάλυση του πολιτεύματος, μια σοβαρή κρίση θα μπορούσε να οδηγήσει σε ανατροπή των θεσμών μιας οργανωμένης κοινωνίας, λόγω διάρρηξης των θεμελιωδών προϋποθέσεων (π.χ. ειρήνη, οικονομική σταθερότητα, κοινωνική ασφάλεια) πάνω στις οποίες συγκροτήθηκαν οι εν λόγω θεσμοί.

Δεν είμαστε εκεί. Οι πολίτες συμμορφώνονται με πρωτόγνωρα μέτρα περιορισμού της ελευθερίας τους τα οποία γίνονται δεκτά ως εύλογα μέτρα προστασίας της ζωής και οι όποιοι προβληματισμοί για τη συνταγματικότητά τους μάλλον διατυπώνονται σε θεωρητική βάση και όχι ως ρητή διαφωνία. Βοηθάει επίσης και η έγκαιρη λήψη οικονομικών μέτρων από το κράτος προς διαφύλαξη της σχέσης εμπιστοσύνης με τους πολίτες: πώς θα μπορούσες να επιμένεις π.χ. στην είσπραξη φόρων όταν παράλληλα απαγορεύεις σε κάποιον να ανοίξει το μαγαζί του;

Μεγαλύτερη δυσκολία μπορεί να προκύψει στις οικονομικές μας σχέσεις. Η βασική αρχή «pacta sund servanda» (οι συμβάσεις πρέπει να τηρούνται) θα δεχθεί πίεση από τις έκτακτες οικονομικές συνθήκες που δημιουργούνται. Αυτή η πίεση δεν είναι άγνωστη στο νομικό μας σύστημα. Στο δίκαιο των συμβάσεων, για παράδειγμα, όπου το υπέρτατο αγαθό είναι η διασφάλιση της δίκαιης ισορροπίας μεταξύ των συμβαλλομένων μερών, ο αστικός μας κώδικας περιέχει αρχές αλλά και συγκεκριμένα άρθρα που σίγουρα θα χρησιμοποιηθούν ευρέως τους επόμενους μήνες. Η αρχή της ανωτέρας βίας προβλέπει ότι ένα μέρος δικαιολογείται να μην εκπληρώνει μια υποχρέωσή του όταν συντρέχουν έκτακτες και απρόβλεπτες περιστάσεις (η αρχή αυτή συχνά διατυπώνεται και ρητά σε συμβατικά κείμενα), ενώ ειδικότερο άρθρο του αστικού μας κώδικα για την «απρόοπτη μεταβολή συνθηκών» επιτρέπει την ανατροπή μιας σύμβασης όταν ελλείπουν οι βασικές συνθήκες στις οποίες βασίστηκε. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τέτοιες ρήτρες και αρχές ήδη ξεσκονίζονται και αναλύονται από τους νομικούς, αλλά η εφαρμογή τους δεν θα είναι απλή υπόθεση. Οι επιπτώσεις της συγκεκριμένης κρίσης είναι οριζόντιες στην αγορά και δεν εντοπίζονται σε ορισμένους μόνο τομείς. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί και τα δύο συμβαλλόμενα μέρη να πλήττονται σε εξίσου μεγάλο βαθμό από τις έκτακτες περιστάσεις, οπότε η στάθμιση για μια δίκαιη κατανομή των δυσμενών συνεπειών της κρίσης δεν θα είναι εύκολες.

Στη στάθμιση αυτή φαίνεται ότι και το κράτος δεν μένει αμέτοχο. Ηδη βλέπουμε να νομοθετούνται προβλέψεις όπως η υποχρεωτική μείωση ενοικίων ή η μη επιστροφή προκαταβολών από τουριστικές επιχειρήσεις. Το καλό με τέτοιες επεμβάσεις, ειδικά όταν είναι έγκαιρες, είναι ότι εμπεδώνουν την ασφάλεια δικαίου. Το κακό είναι ότι η οριζόντια εφαρμογή τους μπορεί να δημιουργεί αδικίες σε ειδικότερες περιπτώσεις. Και το… άσχημο είναι ότι αν επεκταθεί αυτή η πρακτική και σε πιο μακροπρόθεσμο ορίζοντα, οδηγεί σε έναν πατερναλισμό όπου το κράτος παρεμβαίνει στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών. Σχέσεις που θα μπορούσαν και θα έπρεπε να αντιμετωπισθούν με βάση τους υφιστάμενους νομικούς και συμβατικούς κανόνες οι οποίοι, όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, περιέχουν προβλέψεις για τις «απρόβλεπτες» έκτακτες συνθήκες.

Το νομικό στοίχημα της επόμενης μέρας για τις επιχειρήσεις θα είναι η πετυχημένη διαχείριση των σταθμίσεων αυτών, με σεβασμό στους κανόνες δικαίου, κατανόηση στα μέσα που αυτοί παρέχουν. Καλό είναι όμως να αποφύγουν μια στενά νομική θεώρηση που δεν λαμβάνει υπ’ όψιν τα συμφέροντα εργαζομένων, πελατών, βασικών προμηθευτών, αλλά και του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου. Η κρίση μπορεί να μην γκρεμίσει τους ισχύοντες κανόνες, αλλά θα φέρει πιθανότατα νέες πρακτικές και συμπεριφορές – ας ελπίσουμε προς το καλύτερο.

* Ο κ. Βασίλης Βύζας είναι δικηγόρος, Partner PwC Ελλάδος.