Γιατί οι Ικαριώτες ζουν τόσο πολύ
Οι επιδημιολόγοι προσπαθούν να αποκρυπτογραφήσουν εδώ και δεκαετίες τον γρίφο της μακροβιότητας, ένα από τα διαχρονικά αιτήματα της ανθρωπότητας.
Είναι ο τρόπος ζωής; Είναι το περιβάλλον; Είναι το DNA; Ή μήπως το μυστικό κρύβεται απλώς στην Ικαρία, «ένα μικρό νησί του Αιγαίου Πελάγους και ένα από τα μέρη του κόσμου με τον πιο μακρόβιο πληθυσμό».
Αυτά τα λόγια επιστρατεύει ακριβώς μία από τις μελέτες για τις λεγόμενες «μπλε ζώνες», γωνιές του πλανήτη στις οποίες οι κάτοικοι ζουν περισσότερο και με καλύτερη υγεία τόσο από τον τοπικό όσο και τον παγκόσμιο μέσο όρο. Της Γης!
Πέντε τέτοιες ζώνες έχει εντοπίσει η επιστήμη, εκεί δηλαδή που το να φτάνει ο κάτοικος τα 90 ή και τα 100 χρόνια ζωής δεν είναι δα και μεγάλο πράγμα. Ακόμα εντυπωσιακότερο είναι ίσως το γεγονός ότι δεν είναι απλώς αιωνόβιοι, αλλά ζουν και καλύτερα, χωρίς φάρμακα, προβλήματα υγείας και αναπηρίες.
Η πρωταρχική έρευνα ήταν του National Geographic, σε συνεργασία με επιστημονικούς φορείς, που μελέτησαν επιτόπου τον πληθυσμό και τις συνήθειές του. Και έβγαλαν λαβράκι!
Οι Ιταλοί της Σαρδηνίας, οι Ιάπωνες της Οκινάουα, οι Καλιφορνέζοι της Loma Linda, οι Κοσταρικανοί της χερσονήσου Nicoya και οι Έλληνες της Ικαρίας ζουν περισσότερο από κάθε άλλο άνθρωπο στην οικουμένη.
Στην αναζήτηση εντάχθηκε αργότερα το πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, GEHA (GEnetics of Healthy Aging), που πέρασε άλλα 5 χρόνια ερευνώντας τον πληθυσμό της Γηραιάς Ηπείρου. Και μας είπε ξανά πως οι Ικαριώτες ζουν περισσότερο από τους άλλους.
Η Ικαρία αναγνωρίζεται πλέον ως μια από τις πέντε περιοχές του πλανήτη με τη μεγαλύτερη μακροβιότητα. Πώς στέφονται όμως οι Ικαριώτες πρωταθλητές της μακροζωίας;
Ακόμα καλύτερα, το μυστικό ήταν γνωστό εδώ και τουλάχιστον… 4 αιώνες! Αιωνόβιους συναντούσε βλέπετε συνεχώς στην Ικαρία ο αρχιεπίσκοπος Σάμου και αναγκάστηκε να μιλήσει γι’ αυτό στο βιβλίο του. Το σωτήριο έτος 1677!
«Η δίαιτά τους είναι πτωχή, όμως τα σώματά τους είναι εύρωστα και σκληραγωγημένα»
Αρχιεπίσκοπος Σάμου διετέλεσε ο Ιωσήφ Γεωργειρήνης ή Γεωργερίνης μόλις για 5 χρόνια. Ως λόγιος και πολυμαθής θα έμενε τελικά γνωστός. Με καταγωγή από τη Μήλο, χειροτονήθηκε αρχιεπίσκοπος Σάμου τον Οκτώβριο του 1666, δεν άντεξε όμως το ανελεύθερο καθεστώς της Τουρκοκρατίας και τη δουλοφροσύνη των προκρίτων της Σάμου και παραιτήθηκε έπειτα από 5 χρόνια.
Μετακόμισε στην Πάτμο, όπου συνάντησε την ίδια κατάσταση, κι έτσι αποφάσισε να ξενιτευτεί. Πήγε στη Φλωρεντία, επέστρεψε στη Σάμο και έφυγε οριστικά για το Λονδίνο, παίρνοντας μαζί του και 100 οικογένειες νησιωτών (από τη Σάμο και τη Μήλο).
Στο Λονδίνο έκανε πολλά και διάφορα ο Γεωργειρήνης για την ομογένεια, το τέλος του δεν είναι ωστόσο γνωστό. Ξέρουμε πάντως ότι έπεισε τον δούκα της Υόρκης να παραχωρήσει γη στους ξενιτεμένους Έλληνες για να χτίσουν σπίτια.
Η Greek Street στο λονδρέζικο Σόχο είναι σήμερα γνωστή για την έντονη κοινωνική ζωή και την κοσμοπολίτικη φύση της. Όπως μαρτυρεί όμως το όνομά της, ήταν ο δρόμος που εγκαταστάθηκαν οι 100 ελληνικές οικογένειες του Γεωργειρήνη. Hogs Lane λεγόταν ο δρόμος πριν μετονομαστεί σε Ελληνική Οδό το 1679.
Το μόνο σύγγραμμα του Γεωργειρήνη που σώζεται είναι και αυτό που μας ενδιαφέρει, η «Περιγραφή της παρούσης καταστάσεως της Σάμου, Ικαρίας, Πάτμου και Άθωνος». Το πόνημα του έλληνα λόγιου Joseph Georgirenes εκδόθηκε το 1677 ως «A description of the present state of Samos, Nicaria, Patmos, and Mount Athos» και μέσα σε άλλα παρατηρεί και τη χαρακτηριστική μακροβιότητα των Ικαριωτών.
«Μέγα θαύμα» το αποκαλεί, με δεδομένο πόσο δύσκολα και φτωχικά ζούσαν οι νησιώτες. Και καταλήγει: «Αυτή είναι η εικόνα της μικράς νήσου, της πτωχότερης και όμως της ευτυχέστερης από όλες τις άλλες του Αιγαίου Πελάγους».
Ο Γεωργειρήνης δεν έμεινε όμως στην παρατήρηση, καθώς αποπειράθηκε να εντοπίσει και τους λόγους της μακροζωίας…
Τι είπε για την πολυθρύλητη μακροβιότητα των Ικαριωτών
Ο ευρυμαθής λόγιος απέδωσε το μυστικό των Ικαριωτών στον αέρα, το νερό, το πνεύμα της κοινότητας και τη λιτή διατροφή.
«Τα πλέον αξιοσημείωτα πράγματα της νήσου αυτής είναι ο αήρ και το ύδωρ, τα οποία είναι τόσο υγιεινά, ώστε να καθιστούν τους κατοίκους πολύ μακροβίους. Είναι, επομένως, πολύ συνηθισμένο το φαινόμενον να συναντήσει κανείς εις αυτήν ανθρώπους εκατοντούτεις, πράγμα που είναι πολύ εκπληκτικό, όταν λάβει κανείς υπ’ όψιν την σκληραγωγημένην ζωήν που διάγουν».
Καθόλου απροσδόκητα, στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγουν και οι έρευνες περί μπλε ζωνών: Υγιεινή διατροφή, καθημερινή άσκηση, λιγότερο άγχος, περισσότερες κοινωνικές συναναστροφές, εξωστρέφεια και αναπτυγμένο αίσθημα αλληλεγγύης.
«Σε όλους αυτούς τους πληθυσμούς», μας λένε οι επιστήμονες σήμερα, «παρουσιάζονται, παρά τις διαφορετικές φυλές και εθνικότητες, κοινά χαρακτηριστικά, όπως η οικογενειακή συνοχή, η αποφυγή του καπνίσματος, η διατροφή βασισμένη σε φυτικές ίνες, η ήπια και καθημερινή φυσική δραστηριότητα και η συμμετοχή σε κοινωνικές δραστηριότητες, στις οποίες άτομα όλων των ηλικιών είναι ενεργά και ενταγμένα στο σύνολο».
Ο γρίφος αρχίζει να αποκωδικοποιείται. Ας ακούσουμε ξανά τον Γεωργειρήνη: «Προ της ορισμένης ώρας του φαγητού, είναι αδύνατον να βρεθεί άρτος, σε όλην την νήσον. Ολίγον μόνον προ αυτής, λαμβάνουν την αναγκαία ποσότητα σίτου, την αλέθουν εις τον χειρόμυλον, ψήνουν την ζύμην εις μίαν πλακωτήν πέτραν, και αφού ψηθεί, ο αρχηγός της οικογένειας μοιράζει την ψημένην αυτήν ζύμην κατά ίσα μέρη εις τα μέλη της οικογενείας. Αν, δε, παρευρίσκεται κανείς ξένος, του προσφέρεται μερίδιον, που αφαιρείται από τους άλλους κατ’ αναλογίαν».
Οι Ικαριώτες του 17ου αιώνα έκαναν όμως κι άλλα: «Νερώνουν τον οίνον κατά το εν τρίτον … Η δίαιτά τους είναι πτωχή, όμως τα σώματά τους είναι εύρωστα και σκληραγωγημένα και οι άνθρωποι γενικώς είναι μακρόβιοι. Και ζουν ως να πιστεύουν ότι δεν πρόκειται να επιζήσουν μέχρι της επομένης ημέρας. Ευχαριστημένοι που κατορθώνουν να αντιμετωπίσουν τις στοιχειώδεις ανάγκες της ημέρας»…
Τι λένε σήμερα οι επιστήμονες για τους λόγους που ζουν τόσο πολύ οι Ικαριώτες
Στις 27 Απριλίου 2017 εμφανίστηκε στην έγκριτη επιστημονική επιθεώρηση «Nature» ακόμα μια μελέτη που αναζωπύρωσε περαιτέρω το ενδιαφέρον για τη μακροβιότητα των Ικαριωτών. «An old clue to the secret of longevity» είχε τίτλο και την υπέγραφαν οι Χριστόδουλος Στεφανάδης, Παναγιώτα Πιέτρη και Θεόδωρος Παπαϊωάννου.
Ο καθηγητής Καρδιολογίας, Χριστόδουλος Στεφανάδης, έχει μιλήσει για τη διεξαγωγή της μεγάλης επιδημιολογικής μελέτης στο νησί το 2015, ώστε να διερευνηθούν τα ιδιαίτερα δημογραφικά, κοινωνικά, περιβαλλοντικά και γονιδιακά χαρακτηριστικά που χαρίζουν στους 8.423 Ικαριώτες (απογραφή του 2011) το πολυπόθητο προνόμιο της μακροζωίας.
«ΙΚΑΡΙΑ» ονομαζόταν η επιδημιολογική μελέτη που επιβεβαίωσε ξανά τη θέση της στις πέντε μπλε ζώνες του πλανήτη. Μόνο που τώρα έδωσε και σημαντικές πληροφορίες για τον τρόπο ζωής, τις συνήθειες, τις ιδιαίτερες περιβαλλοντικές συνθήκες που επικρατούν στο νησί, αλλά και για τα ποσοστά εμφάνισης καρδιαγγειακών και άλλων νοσημάτων συναφών με τη γήρανση.
Σύμφωνα με τον καθηγητή Στεφανάδη, «η μεσογειακή διατροφή, πλούσια σε όσπρια, λαχανικά, φρούτα και ψάρια, η προτίμηση στην κατανάλωση ελληνικού καφέ, η μέτρια κατανάλωση κρασιού, η καθημερινή άσκηση, τα μειωμένα επίπεδα άγχους, τα χαμηλά ποσοστά κατάθλιψης, η συντροφικότητα, η συμμετοχή σε κοινωνικές εκδηλώσεις είναι μερικές από τις συμπεριφορές που είναι κοινές για νέους και ηλικιωμένους κατοίκους του νησιού και που σε συνδυασμό με τα ιδιαίτερα γεωφυσικά χαρακτηριστικά του τόπου, συμβάλλουν στην επίτευξη της μακροζωίας».
Η μελέτη, που αναδημοσιεύτηκε σε πλήθος επιστημονικών περιοδικών και πυροδότησε σειρά ακόμα ερευνών για τη μακροζωία των Ικαριωτών, χαρτογράφησε τα απλά μεν, ζωτικής σημασίας δε στοιχεία που έχουν χαρίσει στους κατοίκους της Ικαρίας μια ελίτ θέση μεταξύ των ευλογημένων ανθρώπων της Γης. Αυτών που έχουν δηλαδή τη χαρά να ζουν πολλά-πολλά χρόνια.
Αν πρέπει να το συνοψίσουμε σε ένα τετράπτυχο, είναι η άσκηση, η υγιεινή διατροφή, η οικογενειακή συνοχή και η χαλαρή οπτική των πραγμάτων, αυτό που οι Ικαριώτες αποκαλούν χαρακτηριστικά «ικαριώτικο ραχάτι». Το ραχατλίκι σηματοδοτεί τους αργούς ρυθμούς με τους οποίους κυλά η ζωή, ένα γνώρισμα που διακρίνει την Ικαρία και έρχεται σε επαφή κάθε επισκέπτης.
Οι μελέτες μιλούν ωστόσο και για «ενισχυμένα γονίδια» των Ικαριωτών, που πλάι στον τρόπο ζωής αποδίδουν τη μοναδική συνταγή της επιτυχίας. Δεν είναι μόνο το DNA, επιμένουν ωστόσο οι ερευνητές, αλλά η πρόκριση ενός χαλαρού και υγιεινού lifestyle, τόσο σε σωματικούς όσο και ψυχικούς όρους.
Οι μελέτες παρατηρούν συνεχώς στην Ικαρία ένα ποσοστό υπερηλίκων που αντιστοιχεί στο 13% των κατοίκων, έναν εξαιρετικά υψηλό δείκτη υπέργηρων ατόμων σε σύγκριση με τον υπόλοιπο ελληνικό πληθυσμό. Το μέσο προσδόκιμο ζωής στη χώρα μας είναι τα 79,78 χρόνια, την ίδια ώρα που το ποσοστό των ατόμων άνω των 80 ετών δεν ξεπερνά το 5%.
Γερή κράση οι Ικαριώτες, αφού όπως υπολογίζεται το 1,6% των αντρών και το 1,1% των γυναικών είναι άνω των 90 ετών! Άνθρωποι που γεννήθηκαν δηλαδή στις αρχές του περασμένου αιώνα, όταν το προσδόκιμο ζωής δεν ξεπερνούσε τα… 55 έτη. Και έζησαν πολέμους, πείνες, κακουχίες, Κατοχή και τόσα ακόμα και είναι σήμερα εδώ να μας τα διηγούνται.
Ποια τα μυστικά τους; Όπως αναλύονται στα ερευνητικά δεδομένα, είναι ένα μπουκέτο επιλογών που προκρίνουν τη σταθερότητα και τη συναισθηματική ασφάλεια. Οι γηραιότεροι Ικαριώτες επιμένουν σταθερά στον γάμο, ας πούμε, καθώς από τους 80άρηδες και πάνω μόλις το 1,1% των αντρών και το 2% των γυναικών δεν έχουν ανέβει ποτέ τα σκαλιά της εκκλησίας.
Αποδεικνύουν επίσης πως τα λεφτά δεν φέρνουν ούτε την ευτυχία ούτε τη μακροζωία. Οι μισοί υπέργηροι του νησιού ανήκουν στην κατώτερη εισοδηματική τάξη, ενώ μόλις το 5,7% των αντρών και το 2,1% των γυναικών βρίσκονται σε καλή οικονομική κατάσταση.
Και μας λένε πάντα πως η οικογένεια είναι το καλύτερο γιατρικό. Οι πολύ ηλικιωμένοι Ικαριώτες ζουν συνήθως με άλλα τρία μέλη της οικογένειάς τους, κατά μέσο όρο πάντα, ξορκίζοντας τη μοναξιά. Όπως παρατηρεί ο καθηγητής Στεφανάδης, «είναι άξιο λόγου το γεγονός πως η οικογενειακή συνοχή αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό όλων των περιοχών που ανήκουν στις μπλε ζώνες της μακροζωίας».
Εξίσου σημαντική και η κοινωνική ζωή. Το 86,7% των αντρών και το 76,7% των γυναικών άνω των 80 ετών συμμετέχουν σε κοινωνικές εκδηλώσεις, όπου κοινωνικές εκδηλώσεις μπορεί να είναι από το τοπικό πανηγύρι μέχρι και την πρέφα στο καφενείο. Ή την… κοινωνική κριτική με τις γειτόνισσες.
Η οικογένεια και η κοινωνική ζωή είναι τα χαρακτηριστικά που θεωρούν οι επιστήμονες ότι σώζουν τους υπέργηρους Ικαριώτες από τη μελαγχολία και την κατάθλιψη, καθώς οι δείκτες που παρουσιάζουν είναι πρακτικά αμελητέοι.
Η Ικαρία επιβεβαιώνει τέλος και κάτι που γνωρίζουμε πλέον καλά σε επίπεδο επιστήμης: τα ευεργετικά οφέλη της μεσογειακής διατροφής. Οι Ικαριώτες καταναλώνουν ελαιόλαδο σχεδόν καθημερινά, πίνουν ανελλιπώς το κρασάκι τους (δύο ποτηράκια για τους άντρες και ένα για τις γυναίκες ημερησίως), γεύονται έναν με δύο ελληνικούς καφέδες την ημέρα και λένε το μεγάλο «ναι» σε δημητριακά, φρούτα, λαχανικά, όσπρια, ψάρι και λίγο κόκκινο κρέας.
Κερασάκι στην τούρτα της μακροζωίας, τα μειωμένα επίπεδα άγχους που φέρνει στις βαλίτσες του ο χαλαρός τρόπος ζωής. Το ικαριώτικο ραχάτι. «Ο παραδοσιακός Ικαριώτης έχει μια πολύ ιδιαίτερη σχέση με το ρολόι» λέει γλαφυρά ο κ. Στεφανάδης. Οι υπερήλικες κοιμούνται υποχρεωτικά 1-2 ωρίτσες το μεσημέρι, επιμένοντας στην αναζωογονητική ορμή της μεσημεριανής σιέστας.
Οι Ικαριώτες μάς προσφέρουν πράγματι ένα μοντέλο μακροζωίας μέσα στην ίδια μας τη χώρα. Και το κάνουν εδώ και αρκετούς αιώνες. Γιατί δεν τους ακούμε είναι το θέμα.
Όπως παρατήρησε μάλιστα η δρ Παναγιώτα Πιέτρη, «το πιο εντυπωσιακό εύρημα για το νησί της μακροζωίας είναι ότι όλα όσα παρατηρήσαμε για τους κατοίκους μέσα από τη μελέτη ‘‘ΙΚΑΡΙΑ’’, τα είχε ήδη επισημάνει, σχεδόν 400 χρόνια πριν, ένας αρχιεπίσκοπος!».
Η μακροζωία ίσως τελικά να είναι ένας πολύ πιο ρεαλιστικός στόχος απ’ όσο υποθέταμε…