Η «γέννηση» του bullying και γιατί τα παιδιά καταλήγουν στον σχολικό εκφοβισμό

Η Youngz λέει πως το αδιάκοπο bullying, που δεν σταμάτησε ούτε στο γυμνάσιο και το λύκειο, τη σημάδεψε εφ’ όρου ζωής. Για να διαχειριστεί τη βασανιστική κατάσταση άρχισε να καπνίζει και να πίνει. Στα 46 της σήμερα, κατάφερε μόλις ένα χρόνο πριν να συμφιλιωθεί με τις επιπτώσεις που είχε το bullying στην ίδια.

«Ένιωθα πως αν κανείς δεν με συμπαθεί, δεν συμπαθώ ούτε εγώ τον εαυτό μου» εξηγεί.

Η εμπειρία της αναδεικνύει μία επώδυνη αλήθεια. Τα παιδιά, παρ’ όλη την αθωότητα και την απειρία τους, μπορούν να γίνουν οι πιο κακοί bullies. Οι πράξεις τους, πιθανώς κι επειδή δεν έχουν ακόμα ενσωματώσει στο αξιακό τους σύστημα τις κοινωνικές νόρμες που όλοι μαθαίνουμε στη ζωή μας, μπορούν να είναι ανελέητες, βίαιες και σοκαριστικές. Και να προκαλέσουν στα θύματά τους επιπλοκές που διαρκούν για όλη τη ζωή  τους.

Το πρώτο ερώτημα είναι πώς γίνεται ένα παιδί bully;

Ο ορισμός του «bully»

«Το μεγαλύτερο διάστημα, στον τομέα της έρευνας, πιστεύαμε πως υπάρχει μόνο ένας τύπος bully: Ένα πολύ επιθετικό παιδί με ζητήματα αυτοεκτίμησης, που προέρχονται από το βίαιο ή αδιάφορο σπίτι του» δηλώνει στο BBC η Dorothy Espelage, καθηγήτρια εκπαίδευσης στο University of North Carolina. Τώρα η εικόνα αυτή φαίνεται να αλλάζει.

Ο ορισμός του «bullying» που υιοθετούν οι ερευνητές περιγράφει μια μορφή επιθετικότητας ανάμεσα σε άτομα ή ομάδες ατόμων με διαφορετικά επίπεδα δύναμης. Πιθανώς δεν περιλαμβάνει ωστόσο και το φρικτό τίμημα που έχει το bullying στα θύματά του ή τους περίπλοκους λόγους για τους οποίους οι άνθρωποι γίνονται bullies. Είναι ωστόσο ευρέως αποδεκτός ο ρόλος – κλειδί που παίζει η διαφορά στα επίπεδα δύναμης.

«Μπορεί εσύ να εκφοβίζεις εμένα. Εσύ είσαι δημοφιλής εγώ όχι, αυτή η διαφορά δυναμικής με δυσκολεύει στο να υπερασπιστώ τον εαυτό μου» εξηγεί η Espelage. Τον δικό τους ρόλο παίζουν για τα παιδιά το εάν υπάρχει ενδοοικογενειακή βία ή επιθετικά αδέλφια, ωστόσο δεν είναι αυτοί οι μόνοι παράγοντες, προσθέτει. Τα παιδιά που μεγαλώνουν σε βίαιες οικογένειες αλλά φοιτούν σε σχολεία με προγράμματα καταπολέμησης του bullying και ατμόσφαιρα αλληλοϋποστήριξης είναι πιθανό να μην καταλήξουν στον εκφοβισμό.

Τα τελευταία χρόνια η εικόνα που σκιαγραφούν οι ειδικοί για έναν «τυπικό» μαθητή – bully έχει αλλάξει. Εκτός από το «γνωστό» είδος του ανθρώπου που εκφράζει ανοιχτά και χωρίς περιστροφές την επιθετικότητά του, αναγνωρίζεται πλέον κι ακόμα μία «μορφή» του. Τα παιδιά που εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία έχουν καλύτερες κοινωνικές δεξιότητες, συχνά είναι χαρισματικά και τα συμπαθούν οι δάσκαλοι. Μακριά δηλαδή από το στερεότυπο του ελαφρώς χαζούλη «νταή», η πιο εξελιγμένη εκδοχή του μπορεί να καταφεύγει ή να απορρίπτει το bullying ανάλογα κάθε φορά με τις ανάγκες του.

«Οι κοινωνικά κυρίαρχοι bullies θέλουν να είναι αρχηγοί του πλήθους» εξηγεί η Espelage. «Και ο τρόπος για να το πετύχουν αυτό είναι να σπρώχνουν άλλα παιδιά πιο κάτω στην ιεραρχία».

Τη θέση αυτή υποστηρίζουν κι άλλοι ερευνητές, σημειώνοντας πως πολλές φορές ο σχολικός εκφοβισμός έχει να κάνει περισσότερο με τον δράστη παρά με το θύμα. Σε έρευνα που έγινε σε μαθητές στην Ιταλία και την Ισπανία, οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να λάβουν μέρος σε μία άσκηση που περιλάμβανε το να σκεφτούν ένα σενάριο bullying από τη σκοπιά του δράστη. Οι ερευνητές έδωσαν στα παιδιά κι ένα ερωτηματολόγιο καλώντας τα να κατηγοριοποιήσουν τους άλλους συμμετέχοντες είτε ως bully είτε ως θύμα είτε ως outsider.

Τα παιδιά που χαρακτηρίστηκαν «bullies» ήταν πιθανότερο να αντιδράσουν στο υποθετικό περιστατικό bullying εστιασμένα στην οπτική του δράστη (λέγοντας πράγματα όπως «θα ένιωθα υπέροχα επειδή θα είχα την προσοχή των άλλων παιδιών») ή δείχνοντας μηδαμινή ενσυναίσθηση («δεν νιώθω ένοχος γιατί δεν το σκέφτομαι» και «θα ήμουν αδιάφορος επειδή το θύμα δεν υποφέρει»).

Αλλά και το ίδιο το bullying έχει πάρει νέες μορφές τα τελευταία χρόνια. Ένα κοινό χαρακτηριστικό των προηγούμενων ορισμών του ήταν η επαναλαμβανόμενη επιθετικότητα σε βάρος του θύματος. Όμως στον ιντερνετικό κόσμο που ζούμε πλέον, αυτό το χαρακτηριστικό αμβλύνεται λόγω των τεράστιων επιπτώσεων που μπορεί να έχει ακόμα και μόνο ένα περιστατικό κυβερνο- bullying.

«Υπάρχει λόγος να κάνεις δύο φορές την ίδια κίνηση, όταν έχεις ποστάρει κάτι κι αυτό έχει φτάσει σε ένα εκατομμύριο ανθρώπους;» διερωτάται η Espelage. «Μάλλον όχι».

Στην πραγματικότητα, είναι τόσο ευρεία τα πεδία που συμπίπτει ο σχολικός εκφοβισμός με το cyberbullying, που ορισμένοι ερευνητές λένε πως τελικά εξελίσσονται σε ένα και το αυτό- ειδικά τώρα, που τα παιδιά συχνά έχουν τα κινητά τους τηλέφωνα μέσα στις τάξεις τους. «Στην έρευνά μου διαπιστώσαμε πως πολλές φορές οι μαθητές – bullies συνεχίζουν την παρενόχληση online» λέει η Calli Tzani-Pepelasi, λέκτορας ψυχολογίας στο University of Huddersfield. «Μπορεί να κάθονται δίπλα δίπλα αλλά προτιμούν να εκφοβίζουν ο ένας τον άλλο μέσω των social media, καθώς με αυτόν τον τρόπο οι ενέργειές τους γίνονται γνωστές σε πολλούς περισσότερους ανθρώπους και έτσι έχουν μια λανθασμένη αίσθηση «δόξας».

Εκτός από το τι οδηγεί ένα παιδί στο bullying, κρίσιμο ερώτημα είναι και το πρέπει να κάνει κανείς εάν διαπιστώσει πως το δικό του παιδί είναι αυτό που εκφοβίζει άλλα παιδιά.

Η αντίδραση του γονιού

Ένα καλό πρώτο βήμα για να εξακριβώσει ένας γονιός γιατί το παιδί του επιλέγει αυτή τη συμπεριφορά είναι να αναζητήσει το βάθος των κινήτρων του. «Αν κάποιος μου έλεγε πως το παιδί μου υιοθετεί τέτοιες συμπεριφορές, θα ήθελα να πω στο παιδί: ‘οκ, τι κερδίζεις από αυτή τη στάση; Γιατί το κάνεις;’» λέει η Espelage. «Μπορεί να είναι και το ότι το παιδί βρίσκεται σε ένα σχολείο όπου αυτό περιμένουν από το ίδιο να κάνει!»

Μια δεύτερη κίνηση είναι να σκεφτεί ο γονιός αν οι δικές του ενέργειες μπορεί να επηρεάζουν τα παιδιά του. «Για κάποιους γονείς, είναι πιθανό οι δικές τους διαπροσωπικές σχέσεις να αντανακλώνται στη συμπεριφορά του παιδιού» προσθέτει.

Ένας τρόπος να αντιμετωπιστεί ο σχολικός εκφοβισμός μπορεί να είναι ένα σύστημα «αλληλοϋποστήριξης» με τους νεότερους μαθητές να είναι «υπό τη φροντίδα» μεγαλύτερων συμμαθητών τους, οι οποίοι τους βοηθούν στο ξεκίνημά τους στο σχολείο.

«Το γεγονός πως οι νεαρότεροι μαθητές έχουν την ευκαιρία να αντιγράψουν τη σωστή συμπεριφορά από τους μεγαλύτερους μαθητές» είναι ένα από τα πλεονεκτήματα αυτού του συστήματος, λέει η Tzani-Pepelasi. Αλλά το να υπάρχει ένα υποστηρικτικό σχολικό περιβάλλον εν γένει είναι επίσης σημαντικό στην αντιμετώπιση του φαινομένου του bullying. «Χρειάζεται πολλή επιμονή και συνέπεια από τους δασκάλους και το υπόλοιπο προσωπικό γενικά, καθώς χωρίς αυτούς το σύστημα δεν μπορεί να λειτουργήσει» ξεκαθαρίζει.

Η Espelage συμφωνεί πως η δυνατή σχέση δασκάλων και παιδιών αποτελεί κλειδί στην υπόθεση του bullying. «Αυτό που ξέρουμε από την έρευνά μας είναι πως στα σχολεία όπου δίνεται προσοχή σε θέματα ανάπτυξης δεσμών, όπου διασφαλίζεται πως κάθε παιδί νιώθει να ανήκει στο σχολείο αυτό, διαπιστώνεται περιορισμένης έκτασης bullying» λέει.

Συχνά ωστόσο, αυτή η υποστήριξη λείπει. Το 2014, η Espelage και οι συνάδελφοί της δημοσίευσαν τα ευρήματα πενταετούς έρευνας που αναδείκνυαν ανησυχητικό σύνδεσμο ανάμεσα στο bullying και τη σεξουαλική παρενόχληση στα σχολεία. Η έρευνα έδειχνε πως το bullying μεταξύ των μικρότερων παιδιών συχνά περιλάμβανε ομοφοβικές προσβολές που κλιμακώνονταν σε σεξουαλική παρενόχληση στα μετέπειτα σχολικά χρόνια.

Αλλά τα παιδιά που εμπλέκονταν στη σεξουαλική παρενόχλησης, τόσο οι δράστες όσο και τα θύματα, συχνά δεν έδειχναν να καταλαβαίνουν πόσο σοβαρά ήταν αυτά τα περιστατικά, πιθανώς επειδή οι καθηγητές δεν παρενέβαιναν για να τα αποτρέψουν ή να τα σταματήσουν.

«Αυτό το συνεχές επιθετικότητας από το bullying στους ομοφοβικούς χαρακτηρισμούς, τη σεξουαλική βία, την εφηβική σεξουαλική βία, είναι πραγματικό» εξηγεί η Espelage.

Μετά το σχολείο

Κιμ αν το bullying είναι σε κάποιες περιπτώσεις εμπεδωμένη σχολική συμπεριφορά, είναι ένα ερώτημα τι γίνεται όταν το σχολείο τελειώνει. Σύμφωνα με την Espelage, κάποια από τα παιδιά – νταήδες εγκαταλείπουν αυτό το μοτίβο ή βρίσκουν μία άλλη διέξοδο για την επιθετικότητά τους. Όχι όμως όλα. «Θα έλεγα, βασιζόμενη στην εμπειρία μου, πώς κάποιοι από τους σχολικούς bullies επιλέγουν επαγγέλματα στα οποία αυτό το είδος συμπεριφοράς λειτουργεί, όπως αστυνομικοί, καθηγητές πανεπιστημίου, δικηγόροι.

Το πιο θλιβερό από όλα είναι πως η επίπτωση του bullying στα θύματα, ανεξαρτήτως τι θα κάνουν οι θύτες, συνήθως δεν τελειώνει με τη σχολική ζωή. Πολλές φορές μπορεί να διαρκέσει δεκαετίες, προκαλώντας σημαντικά προβλήματα στη σωματική και ψυχολογική υγεία. Η Youngz είναι πλέον ειδικός στη διαχείριση του πένθους κι ελπίζει να μπορέσει να βοηθήσει άλλους ανθρώπους που βιώνουν παρόμοιες απώλειες με την ίδια.

«Το bullying σχετίζεται με αυτό επειδή προκάλεσε την απώλεια του να νιώθεις φυσιολογικός, την απώλεια εμπιστοσύνης, ασφάλειας» εξηγεί.

Η μαθήτρια που την βασάνιζε περισσότερο επικοινώνησε πριν από λίγο καιρό μέσω Facebook μαζί της για να της ζητήσει συγγνώμη. Όταν έλαβε το μήνυμα, η Youngz ένιωσε οργή. «Δεν είχε κανένα νόημα για μένα, ούτε ελάφρυνε κάποιον από τον πόνο που μου είχε προκαλέσει» εξηγεί. «Μπορεί να ήταν βοηθητικό για την ίδια» προσθέτει. Κι όσο το σκέφτεται, νιώθει πως η απολογία- όπως και το bullying, που είχε τόσο αρνητική επίπτωση στη ζωή της- σχετιζόταν περισσότερο με τον θύτη παρά με την ίδια.

«Νιώθω συμπόνοια γιατί μπορώ ίσως να καταλάβω γιατί έκανε ό,τι έκανε, επειδή μπορεί κι εκείνη να περνούσε δύσκολα στο σπίτι της» σημειώνει. «Αλλά δεν μπορώ να συμφωνήσω με ό,τι έκανε».