Ήταν η Αθήνα του Χρυσού Αιώνα μια ιμπεριαλιστική υπερδύναμη της αρχαιότητας;

Συνέντευξη στον Κωνσταντίνο Κάλτσα

Σε μεγάλο βαθμό η αρχαία Αθήνα είναι ένας από τους πυλώνες πάνω στους οποίους χτίστηκε ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός, αφού έχει συμβάλει σε πολλά επίπεδα της ανθρώπινης σκέψης, όντας το πρώτο υπόδειγμα δημοκρατικής οργάνωσης πολιτείας, αλλά και ένας φάρος πολιτισμού, με άνθηση στις τέχνες, τα γράμματα και τις επιστήμες.

Ο Παρθενώνας στέκεται στο κέντρο της πρωτεύουσας της σύγχρονης Ελλάδας για να θυμίζει κάτι από το αρχαίο μεγαλείο και την αρμονία με την οποία ήταν οργανωμένη η εσωτερική ζωή της πόλης.

Ποια ήταν όμως η θέση της Αθήνας στον αρχαίο κόσμο και ποιος ο τρόπος που λειτουργούσε στις εξωτερικές της σχέσεις; Ήταν το λαμπερό κέντρο του ελληνικού κόσμου μία ιμπεριαλιστική δύναμη της εποχής;

Η Αθήνα, μια υπερδύναμη του αρχαίου κόσμου;

Στο ερώτημα κλήθηκε να απαντήσει ο επίκουρος καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, Κώστας Βλασσόπουλος. «Ο όρος ιμπεριαλισμός δημιουργήθηκε τον 19ο αιώνα και έχει μια μακρά παράδοση στη μαρξιστική θεωρία. Με τον ιμπεριαλισμό αντιλαμβανόμαστε την επεκτατική πολιτική σε μεγάλη κλίμακα και ένα τέτοιο φαινόμενο χωρίς αμφιβολία υπάρχει στην αρχαία Ελλάδα.

Η σύντομη απάντηση στο ερώτημα λοιπόν είναι ότι ναι, η Αθήνα του 5ου αιώνα ήταν ιμπεριαλιστική δύναμη και ότι επίσης υπάρχει μία στενή σχέση ανάμεσα στην αθηναϊκή δημοκρατία και τον αθηναϊκό ιμπεριαλισμό.

Εδώ πρέπει να μπει μία υποσημείωση για το τι εννοούμε αθηναϊκό ιμπεριαλισμό. Το συνηθισμένο μοντέλο που έχουμε στα κεφάλια μας από τις ευρωπαϊκές αυτοκρατορίες του 19ου και του 20ου αιώνα, είναι μία ιμπεριαλιστική δύναμη που κατακτά άλλα κράτη, τα διαλύει και τα ενσωματώνει στο δικό της κράτος.

Στην περίπτωση της Αθήνας δεν υπάρχει κάτι τέτοιο. Τα μέλη αυτού που οι νεότεροι ιστορικοί αποκαλούν Αθηναϊκή Συμμαχία ή Δηλιακή Συμμαχία, είναι τυπικά ανεξάρτητα κράτη, παραμένουν δηλαδή κράτη με τη δική τους δομή, με τη δική τους κυβέρνηση, όμως βρίσκονται υπό τον έλεγχο της Αθήνας».

Ποια είναι η σχέση του αθηναϊκού πολιτεύματος και της επεκτατικής τάσης της Αθήνας;

«Ένα πρώτο και βασικό στοιχείο είναι ότι από τη γέννησή τους αυτά τα δύο πάνε χέρι-χέρι. Η Αθήνα τον 6ο αιώνα, γιατί πιο πριν δεν μπορούμε να πούμε πολλά πράγματα, είναι ένα πολύ αδύναμο κράτος. Για μεγάλο διάστημα δεν μπορεί καν να επικρατήσει στη σύγκρουση με τα Μέγαρα για τον έλεγχο της Σαλαμίνας.

Όταν όμως το 508 πΧ ο Κλεισθένης κάνει τις μεταρρυθμίσεις και δημιουργεί αυτό που λέμε αθηναϊκή δημοκρατία, αμέσως μετά οι Αθηναίοι έχουν δύο πολύ μεγάλες στρατιωτικές επιτυχίες απέναντι στους Βοιωτούς και τους Ευβοείς. Λίγα χρόνια μετά, το 490, κερδίζουν αναπάντεχα τους Πέρσες στη μάχη του Μαραθώνα, δέκα χρόνια μετά, το 480, παίζουν σημαντικό ρόλο στη ναυμαχία της Σαλαμίνας και ακολουθεί μια σειρά συνεχών στρατιωτικών επιτυχιών, μέχρι τη Σικελική Εκστρατεία.

Με άλλα λόγια για έναν αιώνα το νέο πολιτικό καθεστώς που δημιουργείται το 508, ακολουθείται από μία σειρά τεράστιων στρατιωτικών και διπλωματικών επιτυχιών. Για να χρησιμοποιήσω και μια ποδοσφαιρική ορολογία, στο μυαλό των Αθηναίων ομάδα που κερδίζει, δεν αλλάζει. Μόνο όταν η Αθήνα θα υποστεί την πανωλεθρία της Σικελικής Εκστρατείας, ένα κομμάτι της αθηναϊκής ελίτ θα αμφισβητήσει στα σοβαρά τη δημοκρατία.

Είναι λογικό ότι στο μυαλό των Αθηναίων το δημοκρατικό πολίτευμα και η στρατιωτική ισχύς ήταν πολύ στενά συνδεδεμένα».

Όσο για το πότε ξεκίνησε αυτή η «ιμπεριαλιστική εποχή» της Αθήνας, ο κ. Βλασσόπουλος τόνισε: «Υπάρχει μία παραδοσιακή αφήγηση για τον αθηναϊκό ιμπεριαλισμό που λέει ότι πρακτικά ξεκινάει το 477, όταν οι Αθηναίοι μετά τη νίκη των Ελλήνων στους Περσικούς Πολέμους και την αποχώρηση πρακτικά της Σπάρτης από τον πόλεμο, αποδέχονται την πρόσκληση των υπόλοιπων Ελλήνων, των νησιών και της Μικράς Ασίας, να ηγηθούν μίας νέας συμμαχίας με σκοπό τη συνέχιση του πολέμου με την Περσία.

Τα τελευταία χρόνια μελέτες έχουν θέσει εν αμφιβόλω αυτή την αφήγηση.

Καταλαβαίνουμε ότι υπάρχει μια προϊστορία, ο αθηναϊκός ιμπεριαλισμός δεν ξεκινάει το 477. Ήδη από τον 6ο αιώνα οι Αθηναίοι, όχι το αθηναϊκό κράτος γενικά αλλά οικογένειες της αθηναϊκής ελίτ, προσπαθούν να διεισδύσουν σε δύο περιοχές κατά κύριο λόγο. Η μία είναι το βόρειο Αιγαίο, η Μακεδονία και η Θράκη, που είναι πλούσιες περιοχές με μεταλλεία, με ξυλεία, με άλλους πλουτοπαραγωγικούς πόρους, και η δεύτερη είναι η περιοχή του Ελλήσποντου, που είναι πολύ σημαντική γιατί συνδέεται με τη Μαύρη Θάλασσα και το εμπόριο.

Τον έλεγχο της περιοχής οι Αθηναίοι τον χάνουν όταν οι Πέρσες την κατακτούν προς τα τέλη του 6ου αιώνα. Το πρώτο πράγμα που κάνουν οι Αθηναίοι είναι ότι προσπαθούν να πάρουν πίσω όλα αυτά. Από την αρχή της Δηλιακής Συμμαχίας, οι Αθηναίοι έχουν πλέον τη δύναμη να ξαναπάρουν πίσω αυτά και ακόμη περισσότερα. Αρχικά κατακτούν τα νησιά της Ίμβρου, της Λήμνου και της Σκύρου, που είναι ακριβώς η διαδρομή που ακολουθεί ένα καράβι πηγαίνοντας από την Αθήνα στη Μαύρη Θάλασσα. Απαραίτητα σημεία για να ελέγξεις τις θαλάσσιες διόδους.

Οι Αθηναίοι από την αρχή έχουν στόχο να βάλουν χέρι στον πλούτο του βόρειου Αιγαίου και του Ελλησπόντου και μετά το 477 έχουν πολύ μεγαλύτερη δύναμη για να το κάνουν».

Πόσο όμως συμβαδίζει η δημοκρατία με την προσπάθεια ουσιαστικής κατάκτησης άλλων πόλεων και περιοχών;

«Δεν υπάρχει αντίφαση με την έννοια ότι στην αρχαιότητα δεν υπάρχει η έννοια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Για τους αρχαίους είναι ένα πράγμα το τι κάνεις στα εσωτερικά του κράτους σου και διαφορετικό τι γίνεται εκτός. Οι Αθηναίοι δεν αντιλαμβάνονται μια αντίφαση ανάμεσα στο δημοκρατικό πολίτευμα στο εσωτερικό και τον ιμπεριαλισμό στο εξωτερικό. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και φωνές που εγείρουν το ζήτημα. Είναι εντυπωσιακό ότι στον Θουκυδίδη τόσο ο Περικλής όσο και ο Κλέωνας λένε στους Αθηναίους ότι δεν αντιλαμβάνονται ότι η αυτοκρατορία της πόλης είναι μία μορφή τυραννίας.

Υπάρχει μια στενή σχέση ανάμεσα στα δύο σε στρατιωτικό επίπεδο, αλλά και σε πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Η δημιουργία της αυτοκρατορίας ανέδειξε μία τεράστια γκάμα θεμάτων που έπρεπε να επιλυθούν. Διότι όταν η Αθήνα είχε γίνει μία μεγάλη δύναμη, είχε κάποιους άρχοντες που τακτοποιούσαν τα κοινά αλλά σε πιο μικρή κλίμακα. Όταν όμως έχεις 150 κράτη υπό την εξουσία σου, έχεις ένα στόλο, πρέπει να προμηθευτείς ξυλεία, έχεις ναυτικές βάσεις, δημιουργείται ένας τεράστιος όγκος εργασίας.

Ένας από τους λόγους που η Εκκλησία του Δήμου γίνεται τόσο σημαντική τον 5ο αιώνα και ενισχύει το βάθος της αθηναϊκής δημοκρατίας είναι ακριβώς αυτός. Η συνέλευση γίνεται με τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη το κυρίαρχο όργανο, κανένας δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τα ζητήματα μόνος του. Με έναν τρόπο η αύξηση των θεμάτων αυξάνει και τη δύναμη της συνέλευσης.

Το δεύτερο είναι ότι η αθηναϊκή στρατιωτική ισχύς είναι κατά κύριο λόγο στη θάλασσα, στον στόλο. Για να δώσω μια σύντομη εικόνα, ο στόλος αποτελείται από τριήρεις. Μια τριήρης είναι ένα καράβι που η ταχύτητά του βασίζεται στους κωπηλάτες. Κάθε καράβι έχει περίπου 150 κωπηλάτες και με το υπόλοιπο προσωπικό περίπου 200 άτομα. Ο αθηναϊκός στόλος που έχει 200-300 καράβια χρειάζεται 40.000 άτομα. Με δεδομένο ότι οι Αθηναίοι πολίτες είναι εκείνη την εποχή περίπου 30 με 40 χιλιάδες, είναι τεράστιος ο αριθμός που απασχολείται στα καράβια.

Δεν φτάνουν οι Αθηναίοι πολίτες, χρησιμοποιούν και ξένους, χρησιμοποιούν και μετοίκους, δηλαδή μόνιμα εγκατεστημένους μετανάστες, χρησιμοποιούν και δούλους. Κατά κύριο λόγο οι κωπηλάτες προέρχονταν από τις κατώτερες τάξεις της Αθήνας και πληρώνονται για τις υπηρεσίες τους. Οπότε είναι μια πολύ βασική πηγή εισοδήματος, δίνει μισθό στους φτωχούς Αθηναίους.

Εκτός αυτού η Αθήνα δεν μπορούσε να καλύψει, γιατί είχε μεγάλο πληθυσμό, τις διατροφικές της ανάγκες από τα σιτηρά. Οπότε περίπου το μισό των σιτηρών – διότι οι αρχαίοι Έλληνες ζούσαν ως επί το πλείστον από τα σιτηρά, δεν έτρωγαν κρέας παρά μόνο στις γιορτές – το εισήγαγε από άλλες περιοχές, κατά κύριο λόγο από τη Μαύρη Θάλασσα. Για να μπορείς να εισάγεις σιτηρά σε σταθερή κλίμακα, εν καιρώ πολέμου, πρέπει να έχεις τον έλεγχο της θάλασσας. Το ναυτικό επιτρέπει στους Αθηναίους να εισάγουν φθηνό σιτάρι, κάτι που έχει τεράστια σημασία για τους φτωχούς.

Εκεί υπάρχει ένα τρίγωνο πολύ σημαντικό: η σχέση του αθηναϊκού ιμπεριαλισμού, του ναυτικού και των κατώτερων τάξεων. Ένα από τα πράγματα που έκαναν οι Αθηναίοι όταν κάποιος από τους συμμάχους εξεγειρόταν, είναι η κατάσχεση εύφορων γαιών και η δημιουργία κληρουχιών. Με άλλα λόγια μοίραζαν τη γη σε Αθηναίους πολίτες, ιδιαίτερα των μεσαίων και κατώτερων τάξεων. Με αυτόν τον τρόπο φτωχοί αποκτούσαν γη που δεν είχαν στην Αθήνα».

Πώς γιγαντώθηκε στρατιωτικά η Αθήνα;

«Ο τρόπος που δούλευε η Αθηναϊκή Συμμαχία είναι ότι τα μέλη της είχαν τη δυνατότητα είτε να συνεισφέρουν στις στρατιωτικές δυνάμεις με καράβια των οποίων τα πληρώματα πληρώνουν οι ίδιοι ή να συνεισφέρουν με φόρους. Η συντριπτική πλειοψηφία των μελών της συμμαχίας επέλεγε να πληρώνει φόρους, με αποτέλεσμα να δημιουργήσουν οι Αθηναίοι έναν τεράστιο στόλο και να ελέγχουν τους συμμάχους.

Τα ποσά που πληρώνουν οι περισσότερες πόλεις-μέλη της συμμαχίας είναι σχετικά μικρά. Κάποια στιγμή στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου οι Αθηναίοι αντικαθιστούν τον φόρο με ένα τέλος 5% επί των εισαγωγών και των εξαγωγών στα λιμάνια της συμμαχίας με την επιδίωξη μεγαλύτερων κερδών. Το σύνολο των εσόδων για την Αθήνα ήταν φυσικά ένα πολύ μεγάλο ποσό και έδινε τη δυνατότητα να συντηρεί έναν μεγάλο στόλο αλλά και να κάνει μεγάλα κατασκευαστικά έργα, να φτιάξουν την Ακρόπολη για παράδειγμα.

Και για να ολοκληρωθεί η εικόνα της οικονομικής κυριαρχίας της πόλης, σημειώνουμε ότι οι Αθηναίοι είχαν τον έλεγχο των μεταλλείων του Λαυρίου με την παραγωγή των ασημένιων νομισμάτων, που απεικόνιζαν την κουκουβάγια, τα οποία έγιναν κάτι σαν το δολάριο της εποχής, το ισχυρό νόμισμα στις συναλλαγές σε ένα μεγάλο τμήμα της ανατολικής Μεσογείου».