Θεσπρωτία: Η μονή Γηρομερίου και ο Άγιος Γεώργιος Καμίτσανης
Εντός των ορίων της Περιφερειακής Ενότητας Θεσπρωτίας, που καταλαμβάνει το βορειοδυτικό τμήμα της Περιφέρειας Ηπείρου, βρίσκονται δύο από τα σημαντικότερα θρησκευτικά μνημεία ολόκληρης της ηπειρώτικης γης, η μονή Γηρομερίου και ο ναός του Αγίου Γεωργίου Καμίτσανης.
Η ανδρική μονή Γηρομερίου (η ονομασία της απαντά σε διάφορες παραλλαγές) είναι χτισμένη σε μια όμορφη τοποθεσία, κοντά στο ομώνυμο χωριό και σε απόσταση 10 περίπου χιλιομέτρων βόρεια από την κωμόπολη των Φιλιατών.
Η μονή ιδρύθηκε μεταξύ των ετών 1310 και 1320 από τον όσιο Νείλο τον Εριχιώτη, που καταγόταν από την Κωνσταντινούπολη και είχε εγκατασταθεί ύστερα από πολυετή περιοδεία σε ένα παλαιό ασκητήριο της περιοχής, σε σπηλαιώδες άνοιγμα ενός απόκρημνου βράχου.
Η μονή Γηρομερίου υπήρξε στο διάβα του χρόνου σημαντικό μοναστικό κέντρο, έφθασε δε στο ύψιστο σημείο της ακμής της περί τα μέσα του 16ου αιώνα. Καθ’ όλη τη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας της η μονή συνέβαλε στη διατήρηση της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης των κατοίκων της Θεσπρωτίας.
Από ιδρύσεώς της η μονή Γηρομερίου υπαγόταν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως ως πατριαρχική και σταυροπηγιακή, ενώ το 18ο-19ο αιώνα αποτέλεσε έδρα Πατριαρχικής Εξαρχίας αλλά και της Επισκοπής Γηρομερίου, που υπαγόταν στη Μητρόπολη Ιωαννίνων.
Το 1928 το Οικουμενικό Πατριαρχείο παραχώρησε «επιτροπικώς» τη διοικητική επιστασία της μονής στην Ιερά Μητρόπολη Παραμυθίας, Φιλιατών και Γηρομερίου, διατηρώντας όμως τα κανονικά πνευματικά δικαιώματά του επ’ αυτής.
Αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, το καθολικό της μονής Γηρομερίου, σύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός του 1568, φέρει τοιχογραφίες 16ου-17ου αιώνα, επιχρυσωμένο ξυλόγλυπτο τέμπλο των πρώτων δεκαετιών του 19ου αιώνα και εικόνα της Παναγίας της Οδηγήτριας των αρχών του 14ου αιώνα.
Στη μονή Γηρομερίου φυλάσσονται πολύτιμα κειμήλια, όπως πατριαρχικά σιγίλια, χρυσόβουλα, χειρόγραφοι κώδικες, έντυπα βιβλία, αργυρά εκκλησιαστικά σκεύη, εικόνες και έργα μικροτεχνίας.
Ο ναός του Αγίου Γεωργίου Καμίτσανης, μετόχι της μονής Γηρομερίου, βρίσκεται σε απόσταση 2 χιλιομέτρων νοτιοανατολικά από τον Τσαμαντά, ορεινό χωριό της Θεσπρωτίας, σκαρφαλωμένο σε πλαγιά της θρυλικής Μουργκάνας, σε επιβλητικό τοπίο.
Το ακριβές έτος ιδρύσεως της πάλαι ποτέ μονής παραμένει άγνωστο. Το σωζόμενο καθολικό, σύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός του 1773, φέρει καλώς διατηρημένο ζωγραφικό διάκοσμο του 1789 και ξυλόγλυπτο τέμπλο που φιλοτεχνήθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα.
Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, ο Άγιος Γεώργιος Καμίτσανης ήταν ένα από τα σπουδαιότερα μοναστήρια της ευρύτερης περιοχής, με αξιομνημόνευτη περιουσία και αξιόλογη βιβλιοθήκη.
Δίπλα στην είσοδο της αλλοτινής μονής βρίσκεται η προτομή του τελευταίου ηγουμένου, του αρχιμανδρίτη Δαμιανού Πέσχου (κατά κόσμον Δημητρίου, 1840-1927), ο οποίος συνέβαλε τα μέγιστα στο να συμπεριληφθεί η περιοχή του Τσαμαντά και της Μουργκάνας στην ελληνική επικράτεια το 1913.