Το εντελώς απρόσμενο και αναπάντεχο «σύμβολο» της εποχής μας

Στη Βίβλο δεν αναφέρεται πουθενά. Στα ομηρικά έπη, δεν υπάρχει ούτε μία αναφορά. Ούτε στον Άμλετ, που γράφτηκε από τον Γουίλιαμ Σαίξπηρ το 1599. Αλλά στα μέσα του 19ου αιώνα, τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Ξαφνικά, στο «Bleak House» του Ντίκενς εμφανίζονται 187 τέτοιες. Τι είχε αλλάξει;

Ο λόγος για κάτι τόσο καθημερινό σε μας, που θα το χαρακτηρίζαμε αυτονόητο. Δεν ήταν όμως, πριν από κάποιους αιώνες. Όλα αυτά, για την καρέκλα.

Με το καθισιό και την καθιστική ζωή να χαρακτηρίζεται το «νέο κάπνισμα», ως προς τις επιπτώσεις στη ζωή και την υγεία μας, όλοι ξέρουμε πως το να περνάμε πολλές ώρες σε μία καρέκλα μας κάνει κακό. Οι καρέκλες βλάπτουν την υγεία, ναι, και όχι μόνο αυτό. Όπως η ατμοσφαιρική ρύπανση, γίνονται κάτι αναπόφευκτο για τον σύγχρονο άνθρωπο. Αναπόσπαστο, αυτονόητο κομμάτι της καθημερινότητάς του, της εργασιακής, της οικογενειακής, της προσωπικής.

Όπως εξηγεί ο Δρ Vybarr Cregan – Reid, συγγραφέας του βιβλίου «Primate Change: how the world we’ve made is remaking us», ξεκινώντας την έρευνά του για το πώς ο κόσμος που έχουμε φτιάξει μεταβάλλει και το σώμα μας, ανακάλυψε, προς έκπληξή του, πόσο σπάνιες ήταν οι αυτονόητες σε μας καρέκλες. Σήμερα, βρίσκονται παντού: στα γραφεία, τα τρένα, τα καφέ, τα εστιατόρια, τις παμπ, τα αυτοκίνητα, τα θέατρα, τους συναυλιακούς χώρους, τα σινεμά, τα ιατρεία, τα νοσοκομεία, τα σχολεία, τους χώρους διαλέξεων, και σε όλα μα όλα τα σπίτια (κι αν μετρήσει ο καθένας μας πόσες έχει σπίτι του, θα εκπλαγεί με τον αριθμό τους).

Κατά τον ίδιο, μία εκτίμηση για το πόσες καρέκλες αναλογούν σε κάθε άνθρωπο στον κόσμο, είναι τουλάχιστον οκτώ με δέκα ανά άτομο. Με αυτό το δεδομένο, πιθανώς να υπάρχουν περισσότερες από 60 δισεκατομμύρια καρέκλες και καθίσματα σε όλο τον πλανήτη. Αναμφίβολα, προσθέτει, η καρέκλα αναδεικνύεται σε ένα από τα παγκόσμια σύμβολα του Ανθρωπόκαινου, της γεωλογικής περιόδου που ορίζεται από την επίδραση του ανθρώπου στον πλανήτη.

Εντοπίζονται σε όλες τις ηπείρους, ωστόσο το γιατί σχετικά ξαφνικά υπάρχουν τόσες πολλές καρέκλες δεν έχει απαντηθεί με σαφήνεια. Είναι ένας συνδυασμός πολιτικής, μόδας, αλλαγής εργασιακών συνηθειών, αλλά και του διακαούς πόθου για άνεση και βολή. Αυτό το τελευταίο δεν χρειάζεται καμία εξήγηση, στο πλαίσιο μιας κουλτούρας στην οποία η άνεση και η χαλάρωση είναι μεταξύ των βασικών παραγόντων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων.

Σύντομη ιστορία της καρέκλας

Οι καρέκλες εμφανίζονται με λίγο μεγαλύτερη συχνότητα στις αρχές της σύγχρονης εποχής, φαίνεται όμως πως έγιναν πολύ δημοφιλείς τον 18ο και τον 19ο αιώνα, στη διάρκεια της Βιομηχανικής Επανάστασης.

Πριν τον 18ο αιώνα, ήταν σχετικά εύκολο να βρει κανείς μία καρέκλα, αλλά η πλειονότητα των πολιτών δεν τις χρησιμοποιούσε και πολύ. Ακόμα και σήμερα, δεν είναι εύκολο να κάθεται κανείς σε μία σκληρή ξύλινη καρέκλα για μεγάλα διαστήματα ενώ οι καρέκλες με επένδυση και ταπετσαρία ήταν απαγορευτικά ακριβές. Αλλά το «κύμα» που έκανε της μόδας τη νέα κουλτούρα- φερμένη από τον γαλλικό 18ο αιώνα- συνέβαλε στην εξάπλωσή τους, τη διεύρυνση των κοινωνικών ομάδων που είχαν πρόσβαση σε αυτές και τη δημοτικότητα της χρήσης τους.

Γιατί για αιώνες, οι καρέκλες συνδέονταν κυρίως με την εξουσία, τον πλούτο και την υψηλή κοινωνική θέση. Είναι χαρακτηριστικό πως κάποτε οι μονάρχες μεταφέρονταν από τους υπηρέτες τους «πάνω σε καρέκλες». Η ιδέα της καρέκλας ως σύμβολο στάτους παραμένει και σήμερα, λέει ο Vybarr Cregan – Reid. Στην ακαδημαϊκή καριέρα, η ανώτατη θέση που μπορεί κανείς να αποκτήσει ονομάζεται «chair»- έδρα στα ελληνικά. Ο επικεφαλής μιας εταιρείας λέγεται chairman. Και είναι παγκοίνως γνωστό πως η καλύτερη καρέκλα σε κάθε κτίριο γραφείων σε κάθε μέρος του κόσμου ανήκει πάντα στο «αφεντικό».

Όταν καταγράφηκε η χρήση της καρέκλας «εκδημοκρατίστηκε» (ειδικά μετά τη Γαλλική Επανάσταση και τη Μεγάλη Μεταρρύθμιση του εκλογικού σώματος το 1832 στο Ηνωμένο Βασίλειο), αυτό συνέπεσε με τη σταδιακή αλλαγή στα εργασιακά μοτίβα. Η πλειονότητα των δουλειών στη βικτοριανή περίοδο ήταν αντιληπτή ως χειρωνακτική ή εργασία σε εργοστάσιο.

Αλλά προς το τέλος του 19ου αιώνα, καθώς αποκτούσε βηματισμό το δεύτερο κύμα τεχνολογικής επανάστασης, με εφευρέσεις όπως τη γραφομηχανή, τον τηλέγραφο και τις διευρυνόμενες χρήσεις και εφαρμογές του ηλεκτρισμού, άρχισε να αλλάζει και η αγορά εργασίας. Η νέα κατηγορία υπαλλήλων γραφείου ήταν η εντατικότερα αυξανόμενη εργατική ομάδα στο τελευταίο μισό της περιόδου αυτής. Το 1851, στοιχεία από την απογραφή έδειξαν πως λιγότεροι από 44.000 άνθρωποι ασχολούνταν με διοικητικές δουλειές. Μέσα σε μία εικοσαετία, οι απασχολούμενοι σε καθιστικές εργασίες είχαν διπλασιαστεί και είχαν φτάσει τις 91.000.

Ο πλανήτης της καθιστικής ζωής

Σήμερα, οι άνθρωποι που απασχολούνται σε δουλειές όπου κάθονται σε καρέκλα είναι η αδιαμφισβήτητη πλειονότητα. Και, στη διάρκεια του 20ου αιώνα, πλήθος άλλων «καθιστικών» δραστηριοτήτων εμφανίστηκαν, αυξήθηκαν και άνθισαν εναρμονισμένες με τα νέα μοτίβα του εργασιακού μας βίου.

Μέσα στον 19ο αιώνα αυξήθηκε πολύ η δημοτικότητα της ανάγνωσης λογοτεχνίας- και ακολούθησαν ένα σωρό δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου, που προέβλεπαν ο ενδιαφερόμενος να κάθεται: κινηματογράφος, ραδιόφωνο, τηλεόραση. Πιο πρόσφατα, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, το streaming και γενικά ο χρόνος μπροστά από οθόνες είναι δραστηριότητες που προβλέπουν καθισιό. Ο άνθρωπος του Ανθρωπόκαινου χρειάζεται καρέκλες για να ασχοληθεί με όλες αυτές τις – κατ’ όνομα- «δραστηριότητες».

Εάν η σύγχρονη ζωή αποτελεί ένα μπουκέτο «καθιστικών» δραστηριοτήτων και συμπεριφορών, τότε οι καρέκλες είναι η βάση του. Είναι τόσο απαραίτητες στον σύγχρονο τρόπο ζωής, που, τα περισσότερα πράγματα που κάνουμε, μοιάζουν αδύνατα χωρίς αυτές. Σύμφωνα με έρευνα του ιδρύματος British Heart Foundation, καθόμαστε τουλάχιστον 9,5 ώρες την ημέρα. Αυτό πρακτικά σημαίνει πως ο σύγχρονος άνθρωπος είναι «ανενεργός» για περίπου το 75% του χρόνου του. Κι αυτό συνεπάγεται ορισμένα προβλήματα.

Το σώμα μας κάνει το καλύτερο δυνατό για να ανταποκρίνεται στις ανάγκες μας. Γνωρίζουμε πως οι ιστοί, οι μύες και τα οστά ανταποκρίνονται εξελικτικά είτε στην αυξημένη χρήση τους είτε στην αχρηστία τους. Τα οστά γίνονται πιο λεπτά ή πιο γερά. Οι μύες, πιο δυνατοί ή πιο αδύναμοι, ανάλογα με το πώς και πόσο τους χρησιμοποιούμε. Με το να περνάμε τόσες ώρες καθιστοί, με το μυϊκό σύστημα της πλάτης μας να «απενεργοποιείται» ακουμπισμένο σε μία καρέκλα, δεν είναι παράξενο που οι αδύναμη σπονδυλική στήλη και οι πόνοι στην πλάτη είναι από τις σημαντικότερες αιτίες αναπηρίας ή δυσκολίας στην κίνηση, παγκοσμίως.

Ακριβώς όπως έχουμε περιβάλλον Ανθρωπόκαινου, μπορούμε να κατατάξουμε και τους εαυτούς μας ως ανθρώπους του Ανθρωπόκαινου. Οι παλαιολιθικοί άνθρωποι αντιμετώπιζαν μεγάλα ποσοστά βρεφικής θνησιμότητας. Αν επιβίωναν, είχαν να αντιμετωπίσουν τη βία και τα τραύματα, που ήταν επίσης συχνές αιτίες θανάτου. Ο σύγχρονος άνθρωπος ωστόσο πεθαίνει από μεταβολικές διαταραχές, όπως ο διαβήτης τύπου 2, καρδιακές παθήσεις και καρκίνο. Όλα συνδέονται με την έλλειψη δραστηριότητας. Κι αυτή με τη σειρά της συνδέεται με τη χρήση της καρέκλας.

Έρευνα του 2012 είχε μελετήσει τα αποτελέσματα της έλλειψης δραστηριότητας σε 7. 813 γυναίκες. Το συμπέρασμα ήταν πως οι γυναίκες που κάθονταν για δέκα ώρες την ημέρα, είχαν μικρότερα τελομερή, μια μορφή πρωτεϊνών που αποτελούν δείκτη της κυτταρικής γήρανσης. Οι καθιστικές δραστηριότητές τους τις είχαν γεράσει κατά περίπου οκτώ χρόνια. Άλλες έρευνες υποστηρίζουν πως τα αποτελέσματα του μακροχρόνιου καθισιού δεν αναστρέφονται ούτε από τη μικρής διάρκειας άσκηση.

Όλα αυτά τα στοιχεία, ιστορικά, ανθρωπολογικά, εξελικτικά, ερευνητικά, συγκλίνουν στο ότι θα πρέπει να σκεφτούμε προσεκτικά το να επενδύσουμε περαιτέρω στο σχετικά πρόσφατο αλλά τόσο έντονο «πάθος» μας με την καρέκλα.