Είναι άγνωστο πότε ακριβώς ιδρύθηκε, αλλά η ύπαρξή της επιβεβαιώνεται από το 1600-1650. Γνώρισε μεγάλη ακμή την περίοδο της Τουρκοκρατίας και είχε το σταυροπηγιακό προνόμιο.
Στην απομονωμένη, ορεινή περιοχή βόρεια του χωριού Βράχα της Ευρυτανίας, μέσα στο δάσος από βελανιδιές, βρίσκεται η ιστορική ομώνυμη μονή, η σπουδαιότερη των ανατολικών Αγράφων, αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Σωτήρα.
Είναι άγνωστο πότε ακριβώς ιδρύθηκε, αλλά η ύπαρξή της επιβεβαιώνεται από το 1600-1650. Γνώρισε μεγάλη ακμή την περίοδο της Τουρκοκρατίας και είχε το σταυροπηγιακό προνόμιο. Τον 18ο αιώνα πρέπει να καταστράφηκε, γιατί, όπως μας πληροφορεί η κτητορική επιγραφή στο καθολικό της, ο ηγούμενος Δαμασκηνός και μια οικογένεια προσκυνητών από γειτονικό χωριό ανακαίνισαν τον ναό το 1745. Απέκτησε αξιόλογη περιουσία, κυρίως κτηνοτροφική, διέθετε βιβλιοθήκη και φιλοξενούσε σχολείο, ενώ παράλληλα έγινε ένα είδος γεωπονικής σχολής για τους κατοίκους της περιοχής. Στα χρόνια της επανάστασης του 1821 συνδέθηκε με τη δράση του ήρωα Γεώργιου Καραϊσκάκη και βρέθηκε στο επίκεντρο της μάχης που έγινε ανάμεσα στις δυνάμεις του και στους Τούρκους τον Μάιο του 1824. Η μονή διαλύθηκε το 1833 και το 1929-1930 τα κτίσματά της κατεδαφίστηκαν.
Η παράδοση αναφέρεται και σε πολλές διηγήσεις γερόντων της εποχής που μολογούσαν για τις απίθανες κόντρες του Κατσαντώνη με τον τότε ηγούμενο της Μονής.
Η σύγκρουση αυτή υπήρχε λόγω κάποιων “δοσιμάτων” που απαιτούσε ο Αγραφιώτης επαναστάτης από την εύπορη τότε μονή για λογαριασμό κάποιων χωρικών, απαίτηση όμως που αρνούνταν ο ηγούμενος με αποτέλεσμα η μεταξύ τους διαφωνία να καταλήγει κάθε φορά σε γερή τσιπουροκατάνυξη.
Επίσης, σύμφωνα με μία εκδοχή, και ο αδερφός του Κατσαντώνη, ο περίφημοςΚώστας Λεπενιώτης, μετά το βαρύ τραυματισμό του (πιθανότερη ημερομηνία το Πάσχα του 1812) από ενέδρα του τουρκολάτρη Νίκου Θέου και του κοτζαμπάση Γ. Κωστάκη, στην κοντινή Φουρνά, μεταφέρθηκε άμεσα από τους συντρόφους του στο μοναστήρι της Βράχας, όπου πιθανόν εκεί να απεβίωσε μετά από λίγες ημέρες.
Στις 16 Μαϊου του 1824 ο Γεώργιος Καραϊσκάκης βρίσκεται στη Μονή άρρωστος, ο διώκτης του Γιαννάκης Ράγκος και ο Ν. Στουρνάρης μαζί με τούρκικα στρατεύματα του επιτίθονται με στόχο την εκδίωξή του απο το αρματολίκι των Αγράφων.
Στη σφοδρή μάχη που ακολουθεί, διάρκειας μίας μέρας, σκοτώνεται το πρωτοπαλλήκαρό του ο Αντώνης Ζαραλής, που οι καλόγεροι τον έθαψαν κοντά στη Μονή.
Ο Καραϊσκάκης με το ασκέρι του απαγκιστρώνεται από τον κλοιό και βρίσκει καταφύγιο στο Καρπενήσι ενώ οι Βραχηνοί μιλάνε και για μία υπόγεια σήραγγα διαφυγής που οδηγούσε από το μοναστήρι ως το ποτάμι και την οποία πιθανόν να χρησιμοποίησε και ο Καραϊσκάκης.
Στην περίοδο της ακμής του μοναστηριού, στις αρχές του 19ου αιώνα, λειτουργεί σχολή γραμμάτων και ανώτερο διδασκαλείο, γεωπονική σχολή μελισσοκομίας και δεντροκομίας. Υπάρχει αρχονταρίκι, μετόχι, βιβλιοθήκη και θεραπευτήριο. Επίσης η μονή διαθέτει σεβαστό αριθμό κοπαδιών, δεκάδες στρέμματα με καλλιέργειες, νερόμυλο κλπ.
Εξαιτίας αυτού, το ακμαίο οικονομικά μοναστήρι γίνεται συχνός στόχος ληστειών από αρβανίτες και διάφορους άλλους περαστικούς επιδρομείς. Τo 1833 με βασιλικό διάταγμα διαλύονται όσα μοναστήρια διαθέτουν κάτω από 6 μοναχούς. Ανάμεσά τους και η ιστορική μονή της Βράχας. Από τότε το μοναστήρι πέφτει σε παρακμή. Κλάπηκαν σημαντικά ιστορικά κειμήλιά του, ενώ ο αδυσώπητος χρόνος άφησε τα ανεξίτηλα σημάδια του και πάνω στο πέτρινο κορμί του.
Tο 1956 χαρακτηρίστηκε “Ιστορικό διατηρητέο μνημείο Ιερά μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρα την κατά Βράχας των Αγράφων”.
