Στις 13 του περασμένου Ιουνίου, ο Στέφεν Κ. Ολσεν, επιστήμονας του Μετεωρολογικού Ινστιτούτου της Δανίας (DMI), ξεκίνησε από το χωριό του Κάανακ στη βορειοδυτική Γροιλανδία για το σημείο στο παγωμένο φιόρδ του Ινγκλφιλντ, όπου βρίσκονταν τα εξαρτήματα μέτρησης των μετεωρολογικών συνθηκών και άντλησης δεδομένων για την κατάσταση του θαλάσσιου πάγου. Πλησίαζε η ετήσια εποχή της μεγάλης μεταμόρφωσης, από το απέραντο λευκό της παγωμένης θάλασσας στα γαλαζοπράσινα νερά του καλοκαιριού, και έπρεπε τα εξαρτήματα να περισυλλεγούν πριν βυθιστούν στη θάλασσα.
Στις 14 Ιουνίου αναρτήθηκε στο Twitter μία φωτογραφία που τράβηξε ο Δανός μετεωρολόγος, η οποία διαδόθηκε ευρύτατα στα social media και στη συνέχεια στις σελίδες πολλών μεγάλων διεθνών μέσων ενημέρωσης. Η φωτογραφία έδειχνε σκυλιά να σέρνουν ένα έλκηθρο πάνω στο παγωμένο φιόρδ, στην επιφάνεια της οποίας υπήρχαν λιμνάζοντα νερά. Τα σκυλιά έμοιαζαν σαν να τρέχουν πάνω στο νερό. Η εικόνα ήταν εμβληματική της βιβλικής περιβαλλοντικής καταστροφής που είναι υπό εξέλιξη, σε πιο ακραίο βαθμό στην Αρκτική.
Η συνάντηση
Πέντε μέρες αργότερα, η «Κ» συναντήθηκε τυχαία με τον Στέφεν Κ. Ολσεν, στη μοναδική αίθουσα του αεροδρομίου του Κάανακ. Συμφωνήσαμε να επικοινωνήσουμε αφού επέστρεφα και εγώ από το Κάανακ, όπου μέσα σε μία εβδομάδα είδα το φιόρδ να μεταλλάσσεται από παγωμένη έρημο σε ανοιχτή θάλασσα.
«Οντως, βλέπουμε τάσεις στον ρυθμό τήξης και στον όγκο του πάγου, που αποτελούν ενδείξεις ότι η κλιματική αλλαγή ήδη επηρεάζει το στρώμα πάγου», μας εξήγησε όταν έγινε, μέσω email, αυτή η επικοινωνία, αναφερόμενος στο αχανές λευκό σεντόνι που καλύπτει περίπου το 80% της επιφάνειας της Γροιλανδίας – 1,71 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα, 13 φορές το μέγεθος της Ελλάδας (το δεύτερο μεγαλύτερο σώμα πάγου στον πλανήτη μετά την Ανταρκτική). Οι παγετώνες και τα μικρότερα στρώματα πάγου (ice caps) στην περιφέρεια της χώρας καλύπτουν άλλα 76.000-100.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Εχει υπολογιστεί ότι αν λιώσει το σύνολο των 2,85 εκατομμυρίων κυβικών χιλιομέτρων του χερσαίου πάγου της Γροιλανδίας, η στάθμη των θαλάσσιων υδάτων θα αυξηθεί κατά περισσότερο από επτά μέτρα.
«Η εποχή της τήξης για τον θαλάσσιο πάγο, για τον πάγο των παγετώνων και για το χερσαίο στρώμα πάγου φέτος φαίνεται ότι ξεκίνησε νωρίς, ενώ οι ακραία υψηλές θερμοκρασίες του Ιουνίου ήταν ιδιαίτερα ασυνήθιστες», αναφέρει ο Ολσεν. Η διαφορά, σημειώνει, είναι πιο ορατή σχετικά με τον θαλάσσιο πάγο σε σύγκριση με είκοσι χρόνια πριν. «Οι μέρες όπου η θάλασσα είναι ανοιχτή στα νερά της Γροιλανδίας έχουν αυξηθεί κατά περίπου έναν μήνα. Το καλοκαίρι φτάνει νωρίς, ο χειμώνας ξεκινάει αργά».
Σύμφωνα με τις μετρήσεις του DMI, το 2016-17 και το 2017-18 ήταν καλές χρονιές για το γροιλανδικό στρώμα πάγου: η μάζα του έμεινε ουσιαστικά αμετάβλητη. Ωστόσο, τα προηγούμενα χρόνια, και ιδιαίτερα την περίοδο 2003-2011, οι απώλειες ήταν συντριπτικές: 234 δισεκατομμύρια τόνοι ετησίως. Τα δε φετινά δεδομένα είναι άκρως ανησυχητικά: στις 12 Ιουνίου, 712.000 τ. χλμ. του στρώματος πάγου –πάνω από 40% της συνολικής του έκτασης– ήταν σε διαδικασία τήξης· η μέση τιμή στην ημερομηνία αυτή την περίοδο 1981-2010 ήταν περίπου 100.000 τ. χλμ. Μόνο μεταξύ 11-20 Ιουνίου υπολογίζεται ότι έλιωσαν 80 δισεκατομμύρια τόνοι πάγου. H συνέχεια ήταν ακόμα χειρότερη: στα τέλη Ιουλίου, ο ευρωπαϊκός καύσωνας έφτασε στις ακτές της Γροιλανδίας, με αποτέλεσμα να επιταχυνθεί η τήξη των χερσαίων πάγων της. Στις 31 του μηνός, σε μία μόλις μέρα, έλιωσαν 11 δισ. τόνοι – ανεβάζοντας το σύνολο των πάγων που έλιωσαν μόνο τον Ιούλιο στα 197 δισεκατομμύρια. Σύμφωνα με μελέτη που δημοσιεύθηκε στην αρχή του έτους στα Πρακτικά της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών των ΗΠΑ, η επιτάχυνση της τήξης του χερσαίου στρώματος πάγου της Γροιλανδίας έχει φτάσει σε «κρίσιμο σημείο» (tipping point) και ενδέχεται να προκαλέσει σημαντική αύξηση της στάθμης των θαλασσών εντός των επόμενων δύο δεκαετιών.
Περυσινή μελέτη που βασίστηκε σε 25 χρόνια δορυφορικών εικόνων της NASA και ευρωπαϊκών υπηρεσιών, συμπέρανε ότι η παγκόσμια στάθμη των υδάτων ανεβαίνει με επιταχυνόμενο ρυθμό και ότι αν συνεχίσει έτσι θα φτάσει τα 65 εκατοστά έως το 2100 – αρκετά για να προκαλέσουν σημαντικά προβλήματα σε παράκτιες πόλεις ανά τον κόσμο. Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, η αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας κατά 1,5 βαθμό Κελσίου μέχρι το τέλος του αιώνα θα εκθέσει 31 έως 69 εκατομμύρια κατοίκους παράκτιων περιοχών σε κίνδυνο πλημμύρας· αν η αύξηση φτάσει τους 2 βαθμούς, οι αριθμοί αυτοί κυμαίνονται μεταξύ 32 και 80 εκατομμυρίων.
Εχει υπολογιστεί ότι αν λιώσει το σύνολο των 2,85 εκατομμυρίων κυβικών χιλιομέτρων του χερσαίου πάγου της Γροιλανδίας, η στάθμη των θαλάσσιων υδάτων θα αυξηθεί κατά περισσότερο από επτά μέτρα.
Η κλιματική αποκάλυψη που αυτά τα προγνωστικά συνεπάγονται, ωστόσο, παραμένει δυνητική και αβέβαια. Αντιθέτως, υπάρχουν εξελίξεις που έχουν ήδη γίνει αισθητές στη Γροιλανδία εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, οι οποίες είναι καλοδεχούμενες από τον τοπικό πληθυσμό, ενισχύοντας την πεποίθησή του ότι μπορεί η χώρα να σταθεί μόνη της ως ανεξάρτητο κράτος, έπειτα από σχεδόν τρεις αιώνες υπό δανική κυριαρχία. Παράλληλα, το λιώσιμο των γροιλανδικών πάγων έχει ρίξει απότομα το μεγαλύτερο νησί του κόσμου στα βαθιά νερά του διεθνούς γεωπολιτικού ανταγωνισμού.
Το 2009, με τη συμφωνία αυτοδιάθεσης, η τοπική κυβέρνηση της Γροιλανδίας διεύρυνε σημαντικά τις αρμοδιότητές της, με τη Δανία να διατηρεί υπό τον έλεγχό της μόνο τους τομείς των εξωτερικών υποθέσεων, της άμυνας και της ασφάλειας. Η συμφωνία περιελάμβανε τη θεσμοθέτηση του δικαιώματος απόσχισης της Γροιλανδίας, αν το αποφασίσει ο τοπικός πληθυσμός (περίπου 56.000), αλλά και την αναγνώριση ότι τυχόν μελλοντικά έσοδα από την εξόρυξη πολύτιμων μετάλλων και υδρογονανθράκων θα ανήκουν στον γροιλανδικό λαό. Στο βιβλίο του «Cold Rush: The Astonishing True Story of the New Quest for the Polar North», o Μάρτιν Μπρέουμ, ένας Δανός δημοσιογράφος ειδικός σε θέματα Αρκτικής, περιγράφει τις «μεγάλες προσδοκίες» των Γροιλανδών από την υποχώρηση των πάγων. Αναφέρει τον επικεφαλής της ένωσης εργοδοτών της χώρας να μιλάει για το πώς οι μικρομεσαίες γροιλανδικές επιχειρήσεις θα ακμάσουν ως προμηθευτές των πετρελαϊκών και εξορυκτικών εταιρειών που θα καταφθάσουν στη χώρα. Περιγράφει πώς η Royal Arctic Line, η εθνική εταιρεία θαλάσσιων μεταφορών, «προετοιμαζόταν για αυξημένη κίνηση, καθώς θα άνοιγε το Βορειοδυτικό Πέρασμα γύρω από τον Καναδά». Από τους καλλιεργητές πατάτας και τους βοσκούς στον Νότο έως τους επιχειρηματίες του τουρισμού, «η εξαφάνιση των πάγων αντιπροσώπευε τη διάνοιξη νέων οριζόντων», όπου η Γροιλανδία θα μπορούσε να ευημερήσει χωρίς την ετήσια μεταβίβαση 3,4 δισ. δανικών κορωνών (περίπου 460 εκατ. ευρώ) απευθείας από τον κρατικό προϋπολογισμό της Δανίας.
Προσδοκίες
Στη δεκαετία που πέρασε, οι προσδοκίες αυτές δεν έχουν επαληθευθεί. Παρά τις ελπίδες που δημιούργησαν οι εκτιμήσεις της Γεωλογικής Υπηρεσίας των ΗΠΑ, αλλά και τις συμφωνίες με κολοσσούς όπως η ExxonMobil, η Chevron και η νορβηγική StatOil για έρευνες στη θάλασσα, δεν έχει ανακαλυφθεί ακόμα κάποιο κοίτασμα πετρελαίου άξιο λόγου (η τοπική κυβέρνηση έχει στραφεί στην προσπάθεια αξιοποίησης χερσαίων κοιτασμάτων). Ο κλάδος της εξόρυξης μετάλλων έχει και αυτός πενιχρή δραστηριότητα.
«Υπάρχουν αρκετοί λόγοι εξαιτίας των οποίων δεν είχαμε τα προσδοκώμενα έσοδα», δηλώνει στην «Κ» ο Κούπικ Κλάιστ, πρώην πρωθυπουργός της Γροιλανδίας και συνεπικεφαλής σήμερα της επιτροπής για τη διαφύλαξη του North Water Polynya (βλ. πλαίσιο). «Κάναμε λάθη στη νομοθεσία και τη ρύθμιση (αλλαγές στη φορολογία, απαίτηση να καταβάλλονται τα δικαιώματα εκμετάλλευσης στην αρχή της διαδικασίας), αλλά υποφέραμε επίσης από τη διεθνή οικονομική κρίση και τη μεταβλητότητα στις διεθνείς αγορές». Ωστόσο υπάρχουν και άλλοι λόγοι. Ο Μίνικ Ρόσινγκ, ο διεθνούς φήμης Γροιλανδός καθηγητής Γεωλογίας, το 2014 σε συνέντευξη Τύπου εξήγησε ότι ο χρόνος που απαιτείται για να εξορυχθούν ορυκτά τα οποία σήμερα θεωρούνται πολύτιμα, είναι τόσο μεγάλος που μέχρι να ολοκληρωθεί η διαδικασία μπορεί να έχουν χάσει την αξία τους.
Η «Κ» βρέθηκε στην Polynya
Ανοιχτά του φιόρδ του Ινγκλφιλντ, όπου βρέθηκε η «Κ», μεταξύ της Γροιλανδίας και του Καναδά εκτείνεται ένα θαύμα βιοποικιλότητας: το North Water Polynya (Pikialasorsuaq στα γροιλανδικά). Η λέξη «Polynya» αναφέρεται σε μία περιοχή ανοιχτού νερού περικυκλωμένη από θαλάσσιο πάγο, που παραμένει ελεύθερη από πάγο όλο τον χειμώνα. Το Pikialasorsuaq είναι η μεγαλύτερη τέτοια περιοχή στην Αρκτική – και η πιο βιολογικά παραγωγική περιοχή βόρεια του Αρκτικού Κύκλου. Οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζει το ευαίσθητο αυτό οικοσύστημα οδήγησαν το Inuit Circumpolar Council (ICC), τη διεθνή ΜΚΟ που εκπροσωπεί τους ιθαγενείς όλων των αρκτικών χωρών, να συστήσει την επιτροπή του Pikialasorsuaq Commission, ώστε να διαβουλευθεί με τις κοινότητες των Ινουίτ της Γροιλανδίας και του Καναδά για τον καλύτερο τρόπο να διαφυλαχθεί ως τόπος άγριας ζωής και φυσικός πόρος για τους κυνηγούς και τους ψαράδες της περιοχής. Σε περυσινή έκθεση της επιτροπής αναφέρεται ότι το Pikialasorsuaq «απειλείται σοβαρά από τις ταχύρρυθμες αλλαγές στην περιοχή συμπεριλαμβανομένων κλιματικών και περιβαλλοντικών αλλαγών, αυξημένης ναυτιλιακής δραστηριότητας, τουρισμού, ερευνών και εκμετάλλευσης πετρελαίου και φυσικού αερίου». Τα τελευταία χρόνια, σημειώνεται, η «γέφυρα πάγου στη λεκάνη του Kane που επηρεάζει τη διαμόρφωση της Polynya είναι λιγότερο σταθερή, με αποτέλεσμα η Polynya να είναι λιγότερο σαφώς καθορισμένη. Οι συνέπειες αυτής της αλλαγής, που συνδέονται με ευρύτερες κλιματικές μεταβολές, είναι σε σημαντικό βαθμό άγνωστες».
Ο ορυκτός πλούτος, η Κίνα, η Δανία και οι Ηνωμένες Πολιτείες
Η Γροιλανδία αποχώρησε από την ΕΟΚ το 1985 εξαιτίας της απροθυμίας της να υπαχθεί στην κοινή αλιευτική πολιτική. Παραμένει όμως μέλος του ΝΑΤΟ, φιλοξενώντας μάλιστα στα εδάφη της την αεροπορική βάση της Θούλης (Thule) – τη βορειότερη στρατιωτική βάση των ΗΠΑ στον κόσμο, με νευραλγικό ρόλο στην αντιπυραυλική άμυνα και την παρακολούθηση του Διαστήματος.
Και εδώ όμως η κλιματική αλλαγή απειλεί να φέρει αποσταθεροποιητικές ανατροπές. Το οικονομικό ενδιαφέρον της Κίνας για τη Γροιλανδία έχει προκαλέσει εντάσεις μεταξύ του Νουκ (της γροιλανδικής πρωτεύουσας) και της Κοπεγχάγης. Η απόφαση του γροιλανδικού Κοινοβουλίου το 2013 να άρει την απαγόρευση (ισχύος δεκαετιών) εξόρυξης ουρανίου, οδήγησε σε έντονη αντιπαράθεση για το ποιος έχει τον τελικό έλεγχο σχετικά με την πολιτική για στρατηγικά ορυκτά, όπως το ουράνιο και οι σπάνιες γαίες. Παράλληλα, η Ρωσία ανησυχεί για τη στήριξη που παρέχει η Δανία και η Γροιλανδία στο αίτημα της Κίνας για μία μόνιμη θέση παρατηρητή στο Αρκτικό Συμβούλιο, ενώ οι Αμερικανοί βλέπουν τη Δανία ως υπερβολικά πρόθυμη, σε αντάλλαγμα με οικονομικά οφέλη, να συμπλεύσει με τις κινεζικές επιδιώξεις στην Αρκτική.
«Ο φόβος της κινεζικής παρουσίας στη Γροιλανδία είναι ενίοτε υπερβολικός», δηλώνει στην «Κ» ο κ. Κλάιστ. «Σε κάθε περίπτωση, έχουμε ανάγκη επειγόντως για ξένες επενδύσεις. Αν οι Ευρωπαίοι, οι Αμερικανοί, οι ιδιωτικές εταιρείες στη Δανία, θέλουν να αποτρέψουν την κυριαρχία των Κινέζων, μπορούν οι ίδιοι να προχωρήσουν σε επενδύσεις – κάτι που έως σήμερα δεν έχουν κάνει».
Οπως σημειώνει ο Μάρτιν Μπρέουμ στο βιβλίο του, η απόσχιση της Γροιλανδίας θα σημάνει τη συρρίκνωση του εδάφους της Δανίας κατά 98% και την απώλεια οποιασδήποτε διεκδίκησης του Βόρειου Πόλου εκ μέρους της Κοπεγχάγης. Αλλά και η παραμονή της ως μέρος του δανικού βασιλείου δεν θα είναι εύκολη υπόθεση: θα επιβάλλει νέες ευθύνες στο Πολεμικό Ναυτικό της Δανίας – τόσο απέναντι στις επιθετικές κινήσεις άλλων χωρών όσο και στην παρακολούθηση και τον έλεγχο των διευρυνόμενων δραστηριοτήτων στις αυξανόμενα ελεύθερες από πάγο θάλασσες της περιοχής.
