Ενα νέο τοπίο στην αγορά εργασίας του μέλλοντος διαγράφεται σταδιακά, το οποίο όμως κάθε άλλο παρά μακρινό είναι. Η τεχνολογική «ορμή» που φέρει το κύμα της 4ης βιομηχανικής επανάστασης, αναμένεται να αναδιαμορφώσει –εάν δεν το έχει κάνει ήδη– τόσο τον τρόπο λειτουργίας των επιχειρήσεων όσο και την ίδια την αγορά εργασίας.
Η αυτοματοποίηση, η ρομποτική και η τεχνητή νοημοσύνη έχουν αρχίσει να εξαπλώνονται σε όλους σχεδόν τους τομείς της οικονομίας, απειλώντας εκατομμύρια θέσεις εργασίας. Πού βρίσκει όμως αυτή η «επαναστατική διάθεση» της τεχνολογίας τις επιχειρήσεις στην Ελλάδα;
Σύμφωνα με τη μελέτη «Ρομπότ και απασχόληση», που δημοσίευσε αυτήν την εβδομάδα ο ΣΕΒ, στην Ελλάδα σχεδόν έξι στους δέκα εργαζομένους διατρέχουν κίνδυνο να αντικατασταθούν από ρομπότ, ενώ βάσει στοιχείων της ΕΛΣΤΑΤ για το τρίτο τρίμηνο του 2018, 1,5 εκατομμύριο μισθωτοί ενδέχεται στο μέλλον να αλλάξουν αντικείμενο εργασίας ή να μετακινηθούν σε νέες θέσεις λόγω της εισόδου των ρομποτικών συστημάτων.
Για το 40% των μισθωτών, ήτοι 613.000, οι πιθανότητες να συμβεί κάτι τέτοιο ξεπερνούν το 70%. Ενώ λοιπόν στις χώρες του ΟΟΣΑ σε ποσοστό 14% οι θέσεις εργασίας διατρέχουν πολύ υψηλό κίνδυνο να αντικατασταθούν από ρομποτικές μηχανές, στην Ελλάδα το αντίστοιχο ποσοστό ανέρχεται σε 23,4%.
Την ίδια στιγμή σημαντικό ποσοστό της τάξης του 35,3% των εργαζομένων αντιμετωπίζει την πιθανότητα σημαντικής αλλαγής. Οπως επισημαίνει η μελέτη του ΣΕΒ, η Ελλάδα αντιμετωπίζει μία πολύ μεγάλη πρόκληση όσον αφορά την υποκατάσταση της ανθρώπινης εργασίας από τα ρομπότ και άλλα συστήματα αυτοματισμού, γεγονός που οφείλεται αφενός στη συγκέντρωση μεγάλου ποσοστού εργαζομένων σε χειρωνακτικές εργασίες, αφετέρου στη βραδεία προσαρμογή και των ελληνικών επιχειρήσεων στις νέες τεχνολογίες. Δεν θα πρέπει να απαξιωθεί όμως και το χαμηλό επίπεδο ψηφιακών δεξιοτήτων που διαθέτουν οι Ελληνες εργαζόμενοι σε σύγκριση με τις άλλες χώρες της Ευρώπης, κάτι που καθιστά δύσκολη την απορρόφησή τους στη ραγδαία μεταβαλλόμενη αγορά εργασίας.
Ετσι, μολονότι η χώρα μας βρίσκεται κοντά στον ευρωπαϊκό μέσο όρο όσον αφορά το ποσοστό των πτυχιούχων του κλάδου τεχνολογίας – πληροφορικής και επικοινωνιών επί του συνόλου των πτυχιούχων, το επίπεδο των ψηφιακών δεξιοτήτων των εργαζομένων παραμένει χαμηλό σε σχέση με τις άλλες χώρες της Ε.Ε. Το 31% μάλιστα των ατόμων ηλικίας 16-74 ετών δεν έχει καμία ψηφιακή δεξιότητα, ενώ το 46% έχει τις βασικές ψηφιακές δεξιότητες έναντι 57% του μέσου όρου Ε.Ε. Οι άνδρες εργαζόμενοι στην Ελλάδα αναμένεται μέσα στα επόμενα χρόνια να αντιμετωπίσουν μεγαλύτερο κίνδυνο υποκατάστασης της εργασίας τους σε σχέση με τις γυναίκες, αφού αρκετοί απασχολούνται σε χειρωνακτικές δουλειές που εύκολα μπορούν να αυτοματοποιηθούν. Από την άλλη, οι γυναίκες απασχολούνται σε κλάδους που απαιτούν προσωπικές και κοινωνικές δεξιότητες, όπως η εκπαίδευση και η υγεία, οι οποίες ενδέχεται να ενισχυθούν λόγω της έλευσης των ρομπότ. Επίσης, αντίθετα με την τάση που παρατηρείται σε παγκόσμιο επίπεδο, στην Ελλάδα οι νεότεροι (κάτω των 25) και μεγαλύτεροι εργαζόμενοι (55+) αντιμετωπίζουν ελαφρώς χαμηλότερο κίνδυνο να αντικατασταθούν από ρομποτικές μηχανές, σε σχέση με την ηλικιακή κατηγορία 25-54 ετών. Σε επίπεδο Ε.Ε., μεγάλες απώλειες θέσεων εργασίας λόγω της εισαγωγής των ρομπότ στις επιχειρήσεις θα υποστούν κλάδοι του πρωτογενούς και δευτερογενούς τομέα και λιγότερο των υπηρεσιών, με εκείνο της ύδρευσης, των κατασκευών, του ηλεκτρισμού και των εξορύξεων αλλά και της μεταποίησης να διατρέχουν τον μεγαλύτερο κίνδυνο αυτοματοποίησης.
Σε ποιους τομείς η αυτοματοποίηση δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας
Και ενώ ο κίνδυνος για απώλεια θέσεων εργασίας ελλοχεύει, η μαζική είσοδος των ρομπότ στην οικονομία μπορεί να δημιουργήσει και νέες ευκαιρίες στην αγορά εργασίας. Σύμφωνα με τη μελέτη του ΣΕΒ, η απώλεια θέσεων εργασίας θα αντισταθμιστεί σε μεγάλο βαθμό από τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, είτε στην ίδια αλυσίδα αξίας, δηλαδή στις επιχειρήσεις που τα παράγουν και τα εγκαθιστούν, είτε σε άλλους κλάδους και τομείς της οικονομίας ως αποτέλεσμα της αύξησης της παραγωγής και των εισοδημάτων. Εξάλλου, για τις επιχειρήσεις, το «ατού» των ρομπότ έναντι των εργαζομένων είναι ότι το κόστος αγοράς αλλά και εγκατάστασής τους έχει μειωθεί δραστικά. Ετσι, πολλές φορές η χρήση τους μπορεί να οδηγήσει και στη δημιουργία νέων συμπληρωματικών θέσεων εργασίας. Για παράδειγμα, στον κλάδο της βιομηχανίας προστίθεται η θέση του «χειριστή ρομποτικών συστημάτων», ενώ μία άλλη νέα θέση ανοίγει εντός των επιχειρήσεων, αυτή του Chief Robotics Officer, με έργο τη διαχείριση του εργασιακού περιβάλλοντος εντός του οποίου συνυπάρχουν ρομπότ και άνθρωποι. Σύμφωνα μάλιστα με την εταιρεία Gartner, το 2020, σε ποσοστό 10% οι μεγάλες επιχειρήσεις στους κλάδους της μεταποίησης και των logistics θα έχουν δημιουργήσει τέτοιες θέσεις. Παράλληλα, η χρήση ρομπότ μπορεί να αναστρέψει τη μεταφορά επιχειρηματικών δραστηριοτήτων σε χώρες με χαμηλό εργασιακό κόστος ή μπορεί να τις επαναφέρει στις ανεπτυγμένες (reshoring). Μελέτη της Κομισιόν καταδεικνύει ότι η είσοδος βιομηχανικών ρομπότ σε ευρωπαϊκές επιχειρήσεις μειώνει κατά 43% την πιθανότητα μεταφοράς δραστηριοτήτων σε τρίτες χώρες. Επιπλέον, μεταξύ 2014-2019 υπήρξαν 250 περιπτώσεις ευρωπαϊκών επιχειρήσεων που επανέφεραν γραμμές παραγωγής από χώρες εκτός Ε.Ε. Τέτοια ήταν και η περίπτωση ελληνικής εταιρείας παραγωγής χρωμάτων, μέλος διεθνούς ομίλου, που μετέφερε μία γραμμή παραγωγής από την Τουρκία στην Ελλάδα.
Η είσοδος των ρομπότ σε έναν κλάδο της οικονομίας, βελτιώνει, σύμφωνα με τον ΣΕΒ, την παραγωγικότητα, μειώνει το κόστος και τις τιμές ενώ μπορεί να αυξήσει τη ζήτηση, δίνοντας ώθηση στην ανάπτυξη του κλάδου αλλά και της απασχόλησης σε αυτόν. Ενδεικτικά, ο τετραπλασιασμός των ΑΤΜ στις ΗΠΑ την περίοδο 1995-2010 μείωσε κατά περίπου 30% τον μέσο αριθμό των εργαζομένων ανά τραπεζικό υποκατάστημα, όμως ο συνολικός αριθμός των τραπεζοϋπαλλήλων αυξήθηκε κατά 10%, διότι η μείωση του κόστους λειτουργίας ενός υποκαταστήματος οδήγησε σε άνοιγμα νέων υποκαταστημάτων. Στο μεταξύ, πολλοί εργαζόμενοι στα ταμεία απορροφήθηκαν σε άλλες θέσεις. Ερώτημα όμως παραμένει κατά πόσον οι νέες αυτές θέσεις εργασίας που θα δημιουργηθούν, θα καλύψουν αυτές που θα χαθούν, ενώ εύλογη ανησυχία προκαλεί και η όξυνση των γεωγραφικών ανισοτήτων εντός των χωρών, λόγω της εισόδου των ρομπότ στην τοπική απασχόληση.
Ουραγός η Ελλάδα στις επενδύσεις ρομποτικών συστημάτων στη βιομηχανία
Μπορεί οι αλλαγές που σηματοδοτεί η έλευση των ρομπότ να επηρεάζουν άμεσα την αγορά εργασίας, όμως αποδεικνύονται καθοριστικής σημασίας και για τη λειτουργία των ίδιων των βιομηχανιών. Πολλές χώρες, με προεξάρχουσα την Κίνα, σπεύδουν να επενδύσουν στα ρομποτικά συστήματα, εν αντιθέσει με άλλες, όπως η Ελλάδα, που αργούν να τα ενσωματώσουν στην παραγωγική διαδικασία. Ετσι, οι χώρες της Ασίας, και κυρίως η Κίνα, επενδύουν εντατικά στην υιοθέτηση ρομποτικών συστημάτων στη βιομηχανία, αφού σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση του IFR (International Federation of Robotics), το 67% των ρομπότ που πωλήθηκαν το 2018 κατευθύνθηκαν σε Ασία και Αυστραλία εκ των οποίων 36% στην Κίνα. Βέβαια, παρά την κυριαρχία των ασιατικών χωρών, σε χώρες της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής γίνεται εκτεταμένη χρήση τους στη βιομηχανική παραγωγή, με τη Γερμανία και τη Σουηδία να καταλαμβάνουν τις πρώτες θέσεις σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης.
Στην περίπτωση της Ελλάδας, παρότι δεν υπάρχει συστηματική καταγραφή των ρομποτικών εφαρμογών που λειτουργούν στη βιομηχανία, μελέτη του ΣΕΒ συμπεραίνει ότι η ελληνική βιομηχανία υπολείπεται σημαντικά όσον αφορά την ενσωμάτωση ρομποτικών συστημάτων, όχι μόνο σε σύγκριση με τις ανεπτυγμένες αλλά και με αρκετές αναπτυσσόμενες χώρες.
Στην Ελλάδα γίνεται μικρότερη χρήση των ρομπότ σε σχέση με άλλες χώρες, με την αναλογία τους ανά 10.000 εργαζομένους στη βιομηχανία να είναι 17, όταν η αντίστοιχη αναλογία στην Πορτογαλία είναι 57 και στη Ν. Αφρική 28. Σύμφωνα λοιπόν με στοιχεία του IFR, το 2016 η Ελλάδα κατέλαβε την 36η θέση σε σύνολο 44 χωρών ως προς την υιοθέτηση των ρομποτικών συστημάτων, με χώρες όπως η Πορτογαλία, το Ισραήλ, το Μεξικό, η Ν. Αφρική, η Τουρκία και η Αργεντινή να φιγουράρουν πιο πάνω στη σχετική κατάταξη. Ωστόσο, στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σημαντική αύξηση της ζήτησης για τα βιομηχανικά ρομπότ, ενώ ευρύτερη χρήση των ρομποτικών συστημάτων υπάρχει στη βιομηχανία τροφίμων, κυρίως στα τελικά στάδια παραγωγής (εγκιβωτισμός και παλετοποίηση προϊόντων). Αρκετά ρομποτικά συστήματα χρησιμοποιούνται επίσης στον κλάδο των μεταλλικών κατασκευών για διαδικασίες συγκόλλησης, μεταφορά και διαχείριση υλικών και συναρμολόγηση.
Ανασταλτικός παράγοντας για την εγκατάσταση ρομποτικών συστημάτων στην Ελλάδα είναι αφενός το μικρό μέγεθος των επιχειρήσεων, αφετέρου ο αβέβαιος χρόνος απόσβεσης της επένδυσης σε ρομποτικά συστήματα. Αυτό συμβαίνει, διότι για την εγκατάσταση ρομποτικών συστημάτων απαιτούνται μεγάλου όγκου παραγωγές, οι οποίες δεν υπάρχουν στη μικρή ελληνική αγορά. Αλλος ένας περιορισμός είναι η ελλιπής ενημέρωση των επιχειρήσεων σχετικά με τις αναπτυξιακές δυνατότητες που παρέχει η σύγχρονη ρομποτική, αλλά και η απουσία μακροπρόθεσμων επενδυτικών σχεδίων, γεγονός που μπορεί να συνδεθεί με το περιβάλλον αστάθειας που επέφερε η οικονομική κρίση.
Πέραν όμως της χρήσης των βιομηχανικών ρομπότ, υπάρχουν και τα ρομπότ υπηρεσιών, τα οποία χρησιμοποιούνται στον πρωτογενή και τριτογενή τομέα. Tέτοια παραδείγματα αποτελούν όσα χρησιμοποιούνται στον ιατρικό κλάδο, στον αγροτικό ή στρατιωτικό τομέα, ή ακόμη και στον κλάδο των logistics. Ενδεικτικά, την περίοδο 2010-2018, οι ετήσιες πωλήσεις τέτοιων ρομπότ εικοσαπλασιάστηκαν, φθάνοντας τις 271.000 μονάδες από μόλις 13.700, ενώ μόνο το 2017 πωλήθηκαν 108.731 ρομπότ περισσότερα σε σχέση με το προηγούμενο έτος.
Στην 4η θέση
Στην 4η θέση μεταξύ των χωρών του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) κατατάσσεται η Ελλάδα, όσον αφορά τον αριθμό των εργαζομένων που έχουν πιθανότητα άνω του 50% να αντικατασταθούν από ρομποτικά συστήματα, μετά τη Σλοβενία, τη Λιθουανία και την Τουρκία.
Τα επαγγέλματα
Αμεσα θα επηρεαστούν επαγγέλματα κυρίως μεσαίου και χαμηλού επιπέδου προσόντων. Ενδεικτικά κινδυνεύουν: οδηγοί μέσων μεταφοράς (13%), συναρμολογητές (17%), ανειδίκευτοι εργάτες ορυχείων (13%), πωλητές (9%), ηλεκτρολόγοι και ηλεκτρονικοί (11%), βοηθοί παρασκευής φαγητών (10%), καθαριστές και βοηθοί (13%).
Αυτοκίνητα
Η αυτοκινητοβιομηχανία υπήρξε ένας από τους πρώτους βιομηχανικούς κλάδους που έκανε χρήση των ρομπότ στην παραγωγή. Το 2015, ο κλάδος απασχολούσε σχεδόν τα μισά βιομηχανικά ρομπότ που βρίσκονταν σε λειτουργία (44%). Σημαντικό μερίδιο, της τάξεως του 27,3%, κατείχαν και οι βιομηχανίες ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών προϊόντων.
