ο ημερολόγιο έγραφε 7 Σεπτεμβρίου 1854 όταν σε άλλο ένα ξέσπασμα χολέρας στο Λονδίνο, ένας γιατρός πλησίασε τους φρουρούς της ενορίας του St James στο Σόχο ζητώντας τους την άδεια να αφαιρέσει το χερούλι μιας δημόσιας αντλίας νερού.
Ο γιατρός δεν ήταν τυχαίος. Ήταν ο πιονέρος της σύγχρονης επιδημιολογίας Τζον Σνόου και σαν άλλος Σέρλοκ Χολμς είχε βαλθεί να ανακαλύψει την πηγή της λοιμώδους νόσου.
Ο δρ Σνόου είχε παρατηρήσει ότι πολλά κρούσματα της χολέρας είχαν αντλήσει νερό από την ίδια κάνουλα και υπέθεσε πως το μολυσμένο νερό ήταν ίσως η πηγή της επιδημίας.
Ο γιατρός κατάφερε να εντοπίσει την πηγή εξάπλωσης της χολέρας στο Λονδίνο. Παρά το γεγονός ότι θα περνούσαν άλλα 30 χρόνια για να γίνει αποδεκτή επιστημονικά η θεωρία του μικροβίου που προκαλεί τη μολυσματική νόσο, ο Σνόου κατάφερε εκείνη τη μέρα να τελειώσει ουσιαστικά την υπόθεση χολέρα. Την επιδημική της φύση, τουλάχιστον.
Πώς τελειώνει όμως πραγματικά μια πανδημία; Μια ερώτηση που μας απασχολεί πολύ πλέον, λαχταρώντας να δούμε κι εμείς το τέλος του κορονοϊού μια ώρα αρχύτερα…
Οι δύο θεωρίες
Οι ιστορικοί της επιστήμης μάς λένε πως μια μολυσματική επιδημία μπορεί να λήξει με περισσότερους τρόπους από έναν. Το επίμονο ερώτημα εδώ είναι για ποιον τελειώνει η πανδημία, αλλά και ποιος τελικά το αποφασίζει αυτό.
Η ιστορία της επιδημιολογίας έχει δείξει πως οι πανδημίες έχουν συνήθως δύο ειδών φινάλε: το ιατρικό, όταν τα κρούσματα και οι θάνατοι εκμηδενίζονται, και το κοινωνικό, όταν ο φόβος μπροστά στην αρρώστια φθίνει καθοριστικά.
«Όταν ο κόσμος ρωτά ‘‘πότε θα τελειώσει αυτό;’’, ρωτούν συνήθως για το κοινωνικό τέλος», επιβεβαιώνει χαρακτηριστικά ο δρ Jeremy Greene, ιστορικός της ιατρικής στο Johns Hopkins.
Με άλλα λόγια, μια πανδημία μπορεί να τελειώσει όχι γιατί εξαφανίστηκε η ασθένεια, αλλά γιατί ο κόσμος κουράστηκε από τον πανικό και έμαθε να ζει μαζί της.
Το ίδιο μας λέει και ο ακαδημαϊκός ιστορικός του Χάρβαρντ, Allan Brandt, συζητώντας προσφάτως για την τωρινή πανδημία της Covid-19: «Όπως έχουμε δει στη συζήτηση για το άνοιγμα της οικονομίας, πολλές ερωτήσεις για το λεγόμενο τέλος καθορίζονται όχι από ιατρικά δεδομένα και δεδομένα δημόσιας υγείας, αλλά από κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες».
Το τέλος μιας πανδημίας είναι μάλλον υποκειμενικό. Πολύ υποκειμενικός παράγοντας. Οι ιστορικοί ανιχνεύουν διαρκώς κοινωνικά τέλη σε πανδημίες. Τέλη που έρχονται πριν το ιατρικό τέλος. Ή ακόμα και χωρίς αυτό.
Ο Σνόου κατάλαβε τη χολέρα, η επιστήμη την ξέρει σήμερα καλά, επιδημίες χολέρας ξεσπούν ωστόσο κάθε μα κάθε χρόνο και στερούν εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπινες ζωές.
«Υπάρχει ένα είδος κοινωνικού, ψυχολογικού θέματος με την κούραση και την απογοήτευση», λέει η ιστορικός του Γέιλ, Naomi Rogers, «κάποια στιγμή ο κόσμος λέει ‘‘αρκετά. Μου αξίζει να μπορώ να γυρίσω στην κανονική μου ζωή’’».
Και έχουν δίκιο. Σπανίως μια πανδημία τελειώνει με τον ξεκάθαρο τρόπο που το έκανε ο Σνόου το 1854. Ο ευφυής γιατρός απέδειξε ότι ήταν η ποιότητα του νερού και η δημόσια υγιεινή που σχετίζονταν με τη μετάδοση της χολέρας και όχι ο «κακός αέρας».
Έστω κι αν δεν γνώριζε ακόμα για το δονάκιο της χολέρας, το γεγονός ότι ασφάλισε την πηγή ήταν ο αποφασιστικός παράγοντας που την τέλειωσε στο Λονδίνο.
Όπως παρατηρεί ο ιστορικός της ιατρικής Charles Rosenberg, οι περισσότερες επιδημίες «οδεύουν προς το τέλος τους». Αυτός είναι ο σωστός τρόπος, μας λέει, να μιλάμε για το τέλος μιας επιδημίας.
Για να δούμε όμως μερικές χαρακτηριστικές πανδημίες και το τέλος που συνάντησαν. Ή πώς μπήκαν, κατά τον Rosenberg, στον δρόμο του τέλους τους…
Ο Μαύρος Θάνατος: Οι πιο σκοτεινές μνήμες της ανθρωπότητας
Η βουβωνική πανώλη χτύπησε αλύπητα την ανθρωπότητα για περισσότερες από δύο χιλιετίες. Άφησε πίσω της εκατοντάδες εκατομμύρια νεκρούς, εξαφάνισε πόλεις από τον χάρτη και άλλαξε ακόμα και τον ρου της Ιστορίας.
Η πανούκλα είχε όμως συγκεκριμένη αιτία. Τον βάκιλο του Γερσίν (Yersinia pestis), ένα βακτήριο που μεταδίδεται στον άνθρωπο από τον ψύλλο. Τον ψύλλο που παρασιτεί στον αρουραίο. Και κατόπιν μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο, δεν μπορεί δηλαδή να εξαλειφθεί σκοτώνοντας απλώς τα ποντίκια.
Οι ιστορικοί ανιχνεύουν σήμερα τρία μεγάλα ξεσπάσματα της νόσου. Το πρώτο ήταν η Πανώλη του Ιουστινιανού (541-549 μ.Χ.), το δεύτερο ο μεσαιωνικός Μαύρος Θάνατος (1347-1351) και το τελευταίο η Τρίτη Πανδημία Πανούκλας το 1855 σε Κίνα, Ινδία και Χονγκ Κονγκ.
Ήταν κάποιος Αλεξάντερ Γερσίν, ένας νεαρός γιατρός που βρέθηκε το 1894 στο επίκεντρο της πανούκλας στο Χονγκ Κονγκ, που θα απομόνωνε το βακτήριο της πανώλης.
Ο Μαύρος Θάνατος του 14ου αιώνα αφάνισε το 1/3 περίπου της ανθρωπότητας και, όπως το έθεσε ο μεγάλος Βοκάκιος βλέποντας από πρώτο χέρι την πανούκλα της Φλωρεντίας, «όποιος δεν έχει δει τέτοια θηριωδία, μπορεί να αποκαλείται ευλογημένος».
Ακόμα κι αυτή η πανδημία έληξε ωστόσο. Αλλά η πανούκλα συνέχισε να απασχολεί τον άνθρωπο, μετρώντας μικρότερα ξεσπάσματα στους επόμενους αιώνες. Μέχρι που φτάσαμε στην τρίτη φονική πανδημία της το 1855, όταν 10 εκατ. άνθρωποι πέθαναν μόνο στην Ινδία.
Οι υγειονομικές αρχές της Βομβάης έφτασαν να παραδώσουν ολόκληρες γειτονιές στις φλόγες, προσπαθώντας να απαλλαγούν από την πανούκλα. «Κανείς δεν ξέρει αν αυτό έκανε κάποια διαφορά», σημειώνει ο ιστορικός του Γέιλ, Frank Snowden.
Οι ιστορικοί της επιστήμης επιμένουν ακόμα και σήμερα πως δεν είναι σαφές τι ακριβώς έκανε τη βουβωνική πανώλη να καταλαγιάσει. Κάποιοι ακαδημαϊκοί υποθέτουν πως ήταν η βαρυχειμωνιά αυτή που σκότωσε τους μολυσμένους ψύλλους.
Η πανούκλα μεταδίδεται όμως και από άνθρωπο σε άνθρωπο. Η θεωρία λέει εδώ πως ίσως το βακτήριο εξελίχθηκε και έγινε λιγότερο φονικό.
Η πανούκλα δεν έχει εξαφανιστεί εξάλλου. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) εκτιμούσε μάλιστα πως η Τρίτη Πανδημία Πανούκλας ήταν ενεργή ως και τη δεκαετία του 1960.
Απλώς σήμερα δεν τη φοβόμαστε. Έχουμε αντιβιοτικά, ξέρουμε πώς μεταδίδεται και μπορούμε να την αντιμετωπίσουμε. Ακόμα κι έτσι όμως 584 άνθρωποι πέθαναν στον κόσμο από πανούκλα μεταξύ 2010-2015, σύμφωνα με τα στατιστικά του ΠΟΥ.
Ευλογιά: Η αρρώστια που κατάφερε να σταματήσει ο άνθρωπος
Η ευλογιά παραμένει χαρακτηριστικό παράδειγμα ιατρικού τέλους μιας πανδημίας, αν και οι ιστορικοί τονίζουν πως αυτό το αίσιο φινάλε ήταν σωστό ευτύχημα.
Για την ευλογιά υπήρξε αποτελεσματικό εμβόλιο το 1796, από τον βρετανό γιατρό Edward Jenner, το οποίο παρείχε μάλιστα μακροχρόνια προστασία. Τα συμπτώματά της ήταν εξάλλου τόσο προφανή που η παρουσία της πιστοποιούνταν εύκολα.
Όσο για τα στελέχη των δύο ιών που την προκαλούσαν, μόλυναν αποκλειστικά τον άνθρωπο. Χωρίς ζώα να τη μεταδίδουν, η ευλογιά ήταν ευκολότερο να περιοριστεί. Έβαζες τους ανθρώπους σε καραντίνα και αν κατάφερνες να την εξαλείψεις, την εξαφάνιζες οριστικά.
Όσο δεν τα είχαμε βέβαια όλα αυτά, η ευλογιά ήταν εξαιρετικά καταστροφική για τον άνθρωπο. Κύματά της διέτρεχαν τον πλανήτη και άφηναν πίσω τους εκατομμύρια νεκρούς. Για τουλάχιστον 3.000 χρόνια ανθρώπινης ιστορίας. Σκότωνε 3 στους 10 ανθρώπους που μόλυνε. Κάπου 350 εκατ. ζωές έχει διεκδικήσει.
Η ευλογιά αποδεκάτισε και τον γηγενή πληθυσμό του Νέου Κόσμου. Ευλογιά, ιλαρά και πανώλη εξαφάνισαν το 90% των αυτοχθόνων της Αμερικής μέσα σε δύο αιώνες.
Σήμερα όμως ο άνθρωπος μπορεί να περηφανεύεται πως κανείς δεν θα ξαναπεθάνει από ευλογιά. Ο τελευταίος που έχασε τη ζωή του από τη νόσο ήταν ο Ali Maow Maalin, μάγειρας σε νοσοκομείο της Σομαλίας, που πέθανε το 1977.
Το 1980 ο ΠΟΥ ανακοίνωσε περιχαρής ότι η ευλογιά έχει εξαφανιστεί οριστικά από προσώπου γης. Είναι η μόνη νόσος που έχει εξαλειφθεί αποφασιστικά από τον άνθρωπο.
Οι ιστορικοί της επιστήμης χαιρετίζουν το γεγονός ως ένα από τα μεγαλύτερα κατορθώματα του ανθρώπου. Ακόμα μεγαλύτερο και από την προσσελήνωση.
Χολέρα: Η απειλή που επιμένει
Εφτά πανδημίες χολέρας, αρχής γενομένης από το 1817, δυστύχησε να γνωρίσει ο κόσμος, μετρώντας εκατομμύρια νεκρούς. Η τελευταία μάλιστα μάς άφησε μια μετάλλαξη του ιού και είναι αυτή που πλήττει σήμερα διάφορες γωνιές του κόσμου κάθε χρόνο ανελλιπώς.
Γιατί δεν εξαλείφθηκε ιατρικά η χολέρα, παρά το γεγονός ότι τη γνωρίζουμε τόσο καλά και επικρατούν πλέον βελτιωμένες συνθήκες υγιεινής; Εδώ χρειάζεται μια σημείωση.
Η χολέρα δεν αποτελεί στις μέρες μας πρόβλημα για τον αναπτυγμένο δυτικό κόσμο. Παρά μόνο για το αναπτυσσόμενο κομμάτι του πλανήτη, εκεί που στερεί κάθε χρόνο 100.000-140.000 ζωές, σύμφωνα με τα στατιστικά του ΠΟΥ.
Η χολέρα ήταν άλλος ένας θρίαμβος της ιατρικής. Ή, σωστότερα, της έρευνας για τη δημόσια υγεία. Κάποτε, ως και τα μέσα του 19ου αιώνα, ο άνθρωπος πίστευε ότι ήταν ο «κακός αέρας» αυτός που την προκαλούσε.
Ο Τζον Σνόου ήταν ο πρώτος που υποπτεύθηκε πως η μυστηριώδης πάθηση καραδοκούσε στο πόσιμο νερό του Λονδίνου. Έφτιαξε έναν χάρτη διασποράς της νόσου σε μια περίοδο 10 ημερών και βρήκε πως μια συγκεκριμένη αντλία νερού ήταν το κοινό στοιχείο των περισσότερων κρουσμάτων.
Όταν έπεισε τις δημοτικές αρχές να αφαιρέσουν την κάνουλα του νερού, η επιδημία έληξε μαγικά. Τον Ιούλιο του 1892 αναπτύχθηκε το πρώτο εμβόλιο. Χορηγήθηκε την επόμενη χρονιά στην Ινδία, σε φάση κλινικών δοκιμών, γεμίζοντας την ανθρωπότητα με αισιοδοξία.
Αλλά και όνειρα για ένα μέλλον όπου θα μπορούμε να διαχειριζόμαστε επιστημονικά και τη χολέρα και τις άλλες μολυσματικές νόσους.
Η γρίπη: Οι ξεχασμένες περιπέτειες της ανθρωπότητας
Είναι στην τωρινή πανδημία του κορονοϊού που θυμηθήκαμε ξανά την Ισπανική Γρίπη του 1918, ως τρανό παράδειγμα και των τραγικών επιπτώσεων μιας πανδημίας, αλλά και της αξίας της καραντίνας και των μέτρων κοινωνικής απόστασης.
Η Ισπανική Γρίπη σκότωσε ωστόσο κάπου 50 εκατ. ανθρώπους παγκοσμίως, ίσως και 100 εκατομμύρια. Και σκότωσε κυρίως νεαρές ηλικίες, σκότωσε ορφανά παιδιά, φτωχές οικογένειες, ακόμα και στρατιώτες στα μέτωπα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Όταν έκανε τον κύκλο της στην οικουμένη, η πανδημία γρίπης έληξε. Δίνοντας τη θέση της στην πιο «καλοπροαίρετη» γρίπη που σαρώνει τον κόσμο κάθε χρόνο.
Με φωτιά που έκαψε τα πάντα και δεν είχε πια τι άλλο να κάψει την παρομοιάζουν οι ιστορικοί της επιστήμης, υποθέτοντας πως αυτός ήταν ο παράγοντας που την έκανε να εξασθενίσει. Εδώ έχουμε ένα παράδειγμα όπου το κοινωνικό τέλος ακολούθησε.
Ο Μεγάλος Πόλεμος έληξε επίσης την ίδια εποχή και όλοι αναζητούσαν ένα νέο ξεκίνημα στη ζωή τους. Λαχταρούσαν να αφήσουν πίσω τους και τον πόλεμο και την πανδημία. Και το κάναμε αποφασιστικά είναι η αλήθεια, μέχρι πρόσφατα η Ισπανική Γρίπη είχε ξεχαστεί εντελώς.
Όπως ξεχάστηκαν και επόμενα φονικά ξεσπάσματα της γρίπης. Ευτυχώς σε μικρότερους αριθμούς, όχι όμως αμελητέους. Η Ασιατική Γρίπη σάρωσε το 1957-1958 τον κόσμο, σκοτώνοντας άλλο 1 εκατ. ανθρώπους. Τους ίδιους περίπου θα εξόντωνε και ένα δεύτερο φονικό ξέσπασμά της στο Χονγκ Κονγκ το 1968.
Παρά το γεγονός ότι η εποχική γρίπη συνεχίζει να κυκλοφορεί και δεν έχει φύγει ποτέ από το αρχικό αυτό μονοπάτι της καταστροφής, κανείς δεν τη φοβάται στις μέρες μας. Κι όμως, εξακολουθεί να σκοτώνει 650.000 ανθρώπους ετησίως, σύμφωνα με τον ΠΟΥ.
Και να προκαλεί συχνά επιδημίες, όπως ζήσαμε το 2009 με τη Γρίπη των Χοίρων (Η1Ν1), που έφτασε να μολύνει το 21% του παγκόσμιου πληθυσμού.
Η γρίπη συνεχίζει μάλιστα να αποτελεί «απειλή πανδημίας», κατά τους ειδικούς…
HIV/AIDS: Η συνεχιζόμενη επιδημία
Τέσσερις δεκαετίες έχουν περάσει από το μακρινό 1981, όταν ένας νέος τρόμος θα χτυπούσε την ανθρωπότητα. Ο μαζικός πανικός που προκάλεσε το AIDS με λίγα μπορεί να συγκριθεί στη σύγχρονη εποχή, ειδικά από το σημείο που ο ΠΟΥ το χαρακτήρισε «παγκόσμια επιδημία».
Ο HIV (Ιός Ανοσοανεπάρκειας του Ανθρώπου) είναι ο ιός που προκαλεί το Σύνδρομο της Επίκτητης Ανοσολογικής Ανεπάρκειας (AIDS), καταστρέφοντας κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος που διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην προστασία του οργανισμού από λοιμώξεις και νοσήματα.
Εδώ ήταν τα σωματικά υγρά που τον μετέδιδαν και θα περίμενε κανείς ο περιορισμός του να είναι ευκολότερος. Σύμφωνα με τον ΠΟΥ όμως, το AIDS, που αναφέρεται στο τελευταίο στάδιο της HIV λοίμωξης, έχει στερήσει τη ζωή σε περισσότερους από 32 εκατ. ανθρώπους μέσα στα 40 χρόνια που ζούμε μαζί του.
Κι όμως, το AIDS δεν το ακούμε και τόσο συχνά στις μέρες μας. Παρά το γεγονός ότι πέρυσι (2019) σκότωσε 690.000 ανθρώπους (στοιχεία ξανά από τον ΠΟΥ). Και παρά το γεγονός ότι για τους επιδημιολόγους είναι εφιαλτικός ιός, καθώς αργεί πολύ να αποδώσει συμπτώματα. Κι έτσι τον μεταδίδουν άνθρωποι που δεν ξέρουν ότι τον έχουν.
Ακόμα και σήμερα εμβόλιο για το AIDS δεν υπάρχει. Αντιρετροϊκά φάρμακα υψηλής δραστικότητας έχουμε (HAART), που επιβραδύνουν σημαντικά και την εξέλιξη του νοσήματος και τη θνητότητα του.
Γι’ αυτό και η HIV λοίμωξη έχει αλλάξει πλέον καθεστώς. Χρόνια νόσος θεωρείται στις μέρες μας. Πλήττει ωστόσο 1,7 εκατ. ανθρώπους κάθε χρόνο. Και χωρίς εμβόλιο, ο ΠΟΥ εκτιμά πως δεν θα κοπάσει πριν από το 2030.
Το HIV/AIDS είναι ένα καλό παράδειγμα βιολογικής απειλής που συνεχίζει να υπάρχει και να σκοτώνει, δεν το αντιμετωπίζουμε ωστόσο φοβικά. Η επιδημία του τρόμου είναι ο μεγαλύτερος εχθρός και με αυτόν θα πρέπει να αντιπαρατεθούμε αποφασιστικά.
Τη ζήσαμε εξάλλου σχετικά πρόσφατα, με την επιδημία του Έμπολα στη Δυτική Αφρική το 2014, όταν η Δύση ένιωθε να τη ζώνουν τα φίδια.
Αν και ήταν πολύ μακριά από τους 11.000 ανθρώπους που έχασαν τη ζωή τους στη Γουινέα, τη Λιβερία και τη Σιέρα Λεόνε.
