Ένα καυτό πρωινό του Οκτωβρίου του 2019, στο περίπλοκο δίκτυο αυτοκινητοδρόμων και μυστικών μονοπατιών στο παλιό Μονοπάτι της Χο Τσι Μινχ, στα ορεινά σύνορα μεταξύ Βιετνάμ και Λάος, η Σούζαν Χάμοντ, η Ζακλίν Σανιόν και η Νιφαφόν Σενγκτόνγκ έφτασαν σε ένα χωριό περίπου 400 κατοίκων, με το όνομα Λαμπένγκ-Χοκ. Κάποτε, το χωριό ήταν η έδρα μιας βάσης υλικοτεχνικής υποστήριξης του Βορειοβιετναμέζικου στρατού στο Λάος, από όπου επιχειρούσε να παρεισφρήσει στον βιετναμέζικο νότο.
Τα ίχνη του πολέμου είναι ακόμη εμφανή, τόσο στα αναπάντεχα υλικά από τα οποία είναι φτιαγμένα τα σπίτια (για παράδειγμα: μια σκάλα αποτελείται από υπολείμματα βομβών), όσο και στα σώματα των κατοίκων. Η οικογένεια που επισκέφθηκαν οι τρεις γυναίκες, έχει ένα τετράχρονο αγόρι, τον Σουκ, που αντιμετωπίζει δυσκολίες όταν προσπαθεί να καθίσει, να σταθεί ή να περπατήσει. Είναι ένα από τα τρία παιδιά της εκτεταμένης οικογένειας που έχουν γεννηθεί με αναπηρίες.
Ένας ξάδερφός του δεν μπορεί να μιλήσει, ενώ έμαθε να περπατάει αφού έκλεισε τα 7 του χρόνια. Ένα τρίτο παιδί, ένα κορίτσι, πέθανε σε ηλικία δύο ετών. «Δεν μπορούσε να καθίσει», θυμάται ο παππούς της μιλώντας στους Times της Νέας Υόρκης. «Όλο της το σώμα ήταν μαλακό, λες και δεν είχε κόκαλα». Οι γυναίκες προσθέτουν τον Σουκ στη λίστα των ανθρώπων με αναπηρίες που συντάσσουν κατά τις διαδρομές τους στις αραιοκατοικημένες περιοχές στα σύνορα του Λάος.
Η Χάμοντ, η Σανιόν και η Σενγκτόνγκ αποτελούν τον πυρήνα των εργαζόμενων μιας ΜΚΟ, της War Legacies Project. Η Χάμοντ, κόρη στρατιωτικού που πολέμησε στο Βιετνάμ, ίδρυσε την οργάνωση το 2008. Η Σανιόν, που είναι σχεδόν μια γενιά μεγαλύτερη, ήταν μία από τους πρώτους υπηκόους τρίτων χωρώ που εργάστηκαν στο Λάος μετά τον πόλεμο, εκπροσωπώντας έναν οργανισμό Κουακέρων. Η Σενγκτόνγκ, μια συνταξιούχος εκπαιδευτικός και γειτόνισσα της Σανιόν στην Βιεντιάνε, είναι υπεύθυνη για την τήρηση των αρχείων και τον συντονισμό σε τοπικό επίπεδο.
Στόχος της οργάνωσης είναι να καταγράψει τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις του Πορτοκαλί Παράγοντα, μιας αποφυλλωτικής ουσίας που έριξαν οι Αμερικανοί στην περιοχή, και να προσφέρει ανθρωπιστική βοήθεια.
Ο Πορτοκαλί Παράγοντας πήρε το όνομά του από τις χρωματιστές ρίγες επάνω στα βαρέλια που περιείχαν την ουσία και χρησιμοποιήθηκε από τον αμερικανικό στρατό για να αποψιλώσει τη βλάστηση κατά τη διάρκεια του Πολέμου του Βιετνάμ. Η ουσία περιέχει το χημικό TCDD, που θεωρείται μία από τις πιο τοξικές ουσίες που έχουν δημιουργηθεί ποτέ.
Η χρήση του συγκεκριμένου ζιζανιοκτόνου στο ουδέτερο Λάος από τις ΗΠΑ – μυστικά, παράνομα και σε τεράστιες ποσότητες – εξακολουθεί να αποτελεί μια απλή υποσημείωση στην ιστορία ενός φρικτού πολέμου. Επί δεκαετίες, το γεγονός δεν είχε καν αναγνωριστεί επισήμως, ενώ ακόμη και όταν το 1982 η Αεροπορία δημοσίευσε τη μερικώς λογοκριμένη ιστορία της αποψίλωσης, την Επιχείρηση Ranch Hand, δεν υπήρξε ουσιαστική ενασχόληση με το ζήτημα. Μόνο τα τελευταία 20 χρόνια οι ΗΠΑ έχουν αναλάβει επιτέλους τις ευθύνες τους για την κληρονομιά των καταστροφικών ψεκασμών, και έχουν αναγκαστεί να διοχετεύσουν εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια για τη στήριξη των θυμάτων και την απομάκρυνση των τοξικών από τις βαρύτερα πληγείσες περιοχές.
Αν και υπάρχουν έγγραφα για τις εκστρατείες ψεκασμού του Λάος, ο βαθμός στον οποίο ο αμερικανικός στρατός παραβίασε τις διεθνείς συμφωνίες παρέμενε άγνωστος μέχρι τώρα.
Μια εις βάθος, πολύμηνη ανάλυση παλιών εγγράφων της Αεροπορίας, που περιλαμβάνουν λεπτομέρειες για εκατοντάδες αποστολές ψεκασμού, αλλά και συνεντεύξεις με πολλούς κατοίκους στα χωριά κατά μήκος του Μονοπατιού της Χο Τσι Μινχ διαπίστωσε ότι, με συντηρητικούς υπολογισμούς, τουλάχιστον 2.200 λίτρα του ζιζανιοκτόνου ρίφθηκαν στο Λάος, που τήρησε στάση ουδετερότητας κατά τη διάρκεια του πολέμου.
Επί σειρά ετών, η Χάμοντ και η Σανιόν γνώριζαν για τους ψεκασμούς στο Λάος, όμως ήταν αδύνατον να φτάσουν στις απομακρυσμένες περιοχές που είχαν πληγεί. Μόλις το 2017, νέοι δρόμοι ένωσαν τις κυριότερες πόλεις και πολλά μικρότερα χωριά ήταν προσβάσιμα κατά τη διάρκεια της ξηρής περιόδου. Έτσι ξεκίνησαν τις συστηματικές επισκέψεις στα χωριά των Μπρου, των Τα Οέι, των Πα Κο και των Κο Του, τεσσάρων εκ των εθνικών μειονοτήτων που ζουν στα σύνορα μεταξύ Λάος και Βιετνάμ.
Από τα 517 περιστατικά αναπηρίας και γενετικών ανωμαλιών που έχει καταγράψει μέχρι στιγμής η οργάνωση εντός του Λάος, περίπου τα τρία-τέταρτα, όπως για παράδειγμα τα παραμορφωμένα άκρα, είναι αναγνωρίσιμα ακόμη και από τους πλέον άσχετους με το ζήτημα ως αποτελέσματα της έκθεσης στον Πορτοκαλί Παράγοντα.
Μέχρι στιγμής, τόσο οι ΗΠΑ όσο και το Λάος προβάλλουν γραφειοκρατικά εμπόδια και εκλογικεύσεις για να μην αντιμετωπίσουν το πρόβλημα. «Ένας αξιωματούχος μας είπε ότι αν μας ενδιέφεραν τόσο αυτά που έκαναν οι ΗΠΑ στο Λάος, γιατί δεν εξετάζουμε και τι έκαναν οι Σοβιετικοί και οι Βορειοβιετναμέζοι;», θυμάται η Χάμοντ. «Είναι λες και βρισκόμαστε σε χρονομηχανή, λες και αντιμετωπίζαμε έναν Βιετναμέζο αξιωματούχο στη δεκαετία του 1990. Κι έτσι παραμένουμε σε αδιέξοδο».
Μέχρι στιγμής, οι συζητήσεις τους με τους αξιωματούχους παραμένουν ανεπίσημες, όμως αυτό το μήνα η Χάμοντ σχεδιάζει να καταθέσει τα ευρήματα της οργάνωσης και στις δύο κυβερνήσεις. Και τότε, ελπίζει ότι δεν θα μπορούν να βρουν άλλη δικαιολογία για να παρατείνουν την απραξία τους.
Τόσο η Χάμοντ όσο και η Σανιόν έχουν προσωπικούς λόγους να ενδιαφέρονται για τον πόλεμο. Η Σανιόν είχε εργαστεί το 1968 σε καθολική ανθρωπιστική οργάνωση στη Σαϊγκόν. Το πρώτο σοκ, θυμάται, ήρθε όταν οι εφημερίδες της Σαϊγκόν δημοσίευσαν φρικιαστικές φωτογραφίες από παραμορφωμένα μωρά και έμβρυα στην Ταϊ Νινχ, μια επαρχία στα σύνορα με την Καμπότζη που είχε ψεκαστεί επανειλημμένα. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1960, Βιετναμέζοι γιατροί είχαν ισχυρές ενδείξεις ότι οι γενετικές ανωμαλίες ενδέχεται να συνδέονταν μ τη χημική ουσία. Μέχρι να επιστρέψει στις ΗΠΑ το 1970, η εκστρατεία αποψίλωσης κόντευε να σταματήσει, εξαιτίας των αυξανόμενων αντιδράσεων για τις ενδεχόμενες επιπτώσεις της στην υγεία των κατοίκων. Πολλοί από τους πρώτους ψεκασμούς είχαν λάβει χώρα κοντά στον τόπο κατοικίας της, πράγμα που την ανησυχούσε για τις ενδεχόμενες επιπτώσεις στην περίπτωση που αποφάσιζε και η ίδια να κάνει παιδιά.
Οι φόβοι της επιβεβαιώθηκαν όταν η κόρη της, η Μιράντα, γεννήθηκε το 1985 με πολλαπλές γενετικές ανωμαλίες. Δεν υπάρχει απόδειξη ότι υπεύθυνος για αυτό ήταν ο Πορτοκαλί Παράγοντας – και ευτυχώς τα προβλήματα της Μιράντα λύθηκαν με χειρουργεία και φαρμακευτική αγωγή – όμως η Σανιόν είχε πολύ καλούς λόγους να θέλει να διερευνήσει περισσότερο την ουσία.
Η ίδια και ο σύζυγός της, Ρότζερ Ρυμπφ, θεολόγος και γνωστός ακτιβιστής υπέρ της ειρήνης, είχαν ακούσει παράξενες και ανησυχητικές ιστορίες για την Ζεπόν, μια μικρή πόλη κοντά στα σύνορα με το Βιετνάμ. Εκεί, οι γιατροί ανέφεραν έξαρση μυστηριωδών γενετικών ανωμαλιών. Ένας κτηνίατρος έκανε λόγο για ένα αγρόκτημα, όπου τα ζώα γεννιούνται με επιπλέον άκρα. Υπήρχαν ανεκδοτολογικές αναφορές για αεροπλάνα και ψεκασμούς. Όμως ήταν αδύνατον να μάθουν περισσότερα, αφού ο μόνος τρόπος να φτάσουν στην περιοχή ήταν περπατώντας επί ολόκληρες ημέρες.
Η Χάμοντ επισκέφθηκε το Βιετνάμ για πρώτη φορά το 1991, το ερωτεύτηκε και μετακόμισε στην πόλη της Χο Τσι Μινχ το 1996 για να μάθει τη γλώσσα. Έκτοτε εργάζεται σε ανθρωπιστικούς οργανισμούς στην περιοχή – έτσι γνωρίστηκε και με την Σανιόν και οι δυο τους ξεκίνησαν το πρότζεκτ για τον Πορτοκαλί Παράγοντα.
Πάνω από τα μισά περιστατικά που έχει καταγράψει το War Legacies Project αφορούν παιδιά κάτω των 16 ετών. Είναι τα εγγόνια των ανθρώπων που εκτέθηκαν στην ουσία κατά τον πόλεμο, καθώς οι κάτοικοι αυτών των χωριών συνήθως παντρεύονται κατά την εφηβεία τους. Η ραιβοϊπποποδία είναι συνηθισμένη, όπως και η λαγωχειλία – που συχνά συνοδεύεται από ανωμαλίες του ουρανίσκου. Υπάρχουν, επίσης, ανατριχιαστικές συρροές: Πέντε παιδιά που γεννήθηκαν χωρίς μάτια εντός της ίδιας συνοικίας, μια οικογένεια με πέντε κωφάλαλα αδέρφια, ένας ασυνήθιστος αριθμός ανθρώπων με ατροφικά ή παραμορφωμένα πόδια και δυσπλασία των γοφών στην ίδια επαρχία. Το σχεδόν ανύπαρκτο σύστημα υγείας σε αυτές τις περιοχές του Λάος συνεπάγεται ότι ελάχιστα παιδιά λαμβάνουν διάγνωση – πόσο μάλλον θεραπεία.
Σε κάθε χωριό που επισκέφθηκαν οι γυναίκες, ομάδες πρεσβύτερων συγκεντρώθηκαν για να μοιραστούν τις ιστορίες τους. Στην αρχή δεν είχαν ιδέα ποιος ψέκαζε και βομβάρδιζε τα χωριά τους, ούτε γιατί. Όμως σταδιακά έμαθαν τις ονομασίες των αεροπλάνων.
Στα περισσότερα χωριά, δεκάδες άτομα σκοτώθηκαν από βιμβαρδισμούς ή λιμοκτόνησαν. Οι επιζήσαντες κρύβονταν επί χρόνια στα δάση ή σε σπηλιές. Έσκαβαν υπόγεια καταφύγια, αρκετά μεγάλα για να χωρέσουν τις οικογένειές τους, και τα κάλυπταν με κλαδιά. «Δεν είχαμε ρύζι για εννιά χρόνια», θυμάται ένας άνδρας. Το ζαχαροκάλαμο και το λεμονόχορτο επιβίωσαν από τους ψεκασμούς, ενώ η κασάβα, μια βρώσιμη ρίζα, αναπτύχθηκε σε εξωπραγματικό μέγεθος και ακατάλληλη προς ανθρώπινη κατανάλωση.
Οι περισσότεροι από τους ηλικιωμένους άνδρες, στα 70 τους πια, διηγούνται τις ιστορίες λες και δεν τους αφορούν άμεσα. Όμως ένας ηλικιωμένος της κοινότητας Πα Κο στη Λαχάνγκ, όπου οι γενετικές ανωμαλίες μαστίζουν τις οικογένειες, παραμένει εξοργισμένος,. Πρόκειται για τον 75χρονο Καλόντ, έναν ψηλό ευθυτενή άνδρα με άσπρα μαλλιά. Όπως και οι περισσότεροι άνθρωποι της κοινότητάς του, αντιμετωπίζει τα σύνορα ως αχρείαστη κατασκευή. Στη διάρκεια του πολέμου, οι άνθρωποι περνούσαν διαρκώς από το Λάος στο Βιετνάμ και αντίστροφα, για να ξεφύγουν από τις βόμβες και τα χημικά. «Οι Βιετναμέζοι που επηρεάστηκαν από τους ψεκασμούς παίρνουν αποζημιώσεις», διαμαρτυρήθηκε στους Times. «Στο Λάος, πρέπει να πάρουμε υποστήριξη από τις ΗΠΑ, όπως και το Βιετνάμ».
Οι ποσότητες των χημικών που ψεκάστηκαν στο Βιετνάμ ήταν ασυγκρίτως μεγαλύτερες, όμως εξαπλώθηκαν πολύ περισσότερο στο χώρο και τον χρόνο. Έτσι, η περιοχή του Λάος που έπεσε θύμα των ψεκασμών, υπέφερε εξίσου με τις εμπόλεμες ζώνες του Βιετνάμ.
Και το χειρότερο είναι ότι βάσει των νέων ευρημάτων από το αρχείο της Αεροπορίας, κατά την πρώτη περίοδο εντατικών ψεκασμών στο Λάος δεν χρησιμοποιήθηκε ο Πορτοκαλί, αλλά ο ακόμη πιο τοξικός Μοβ Παράγοντας, η χρήση του οποίου είχε ανασταλεί στο Βιετνάμ σχεδόν ένα χρόνο νωρίτερα. Ο Μοβ Παράγοντας είχε έως και τριπλάσια περιεκτικότητα σε TCDD. Τα χημικά ήταν τόσο τοξικά, που σύμφωνα με περιγραφές Αμερικανών στρατιωτών της εποχής, τα φυτά μαραίνονταν μέσα σε δευτερόλεπτα μετά τον ψεκασμό.
Όμως οι στρατιώτες του Βορείου Βιετνάμ συνέχισαν να περνούν στο Λάος με αμείωτη ένταση με αποτέλεσμα μέχρι τα τέλη του 1965 η Αεροπορία να αρχίσει να βομβαρδίζει και το Μονοπάτι της Χο Τσι Μινχ, εντός της ουδέτερης χώρας.
Και δεν ήταν εύκολη υπόθεση: Το μονοπάτι βρίσκεται σε ένα από τα πιο δυσπρόσιτα μέρη του πλανήτη και καλύπτεται από ζούγκλα, που δεν επέτρεπε στα πολεμικά αεροσκάφη να διακρίνουν την πορεία τους. Για αυτό και οι ΗΠΑ αποφάσισαν να αποψιλώσουν τα δάση για να αποκτήσουν ορατότητα.
Οι λεπτομέρειες αυτών των επιχειρήσεων παρέμεναν άγνωστες μέχρι το 1997, όταν η Σανιόν και ο Ραμπφ κινητοποίησαν προσωπικές γνωριμίες για να αποκτήσουν πρόσβαση στο αρχείο της Αεροπορίας για τους βομβαρδισμούς των ΗΠΑ στο Λάος και τη χρήση του Πορτοκαλί Παράγοντα.
Αξίζει να σημειωθεί, ότι τα έγγραφα στα οποία απέκτησαν πρόσβαση είναι με βεβαιότητα ελλιπή, αφού πολλά εξ αυτών δεν έχουν αποχαρακτηριστεί από την ταξινόμησή τους ως απόρρητα, ενώ οι Αμερικανοί στρατιώτες που συμμετείχαν στις επιχειρήσεις είχαν ορκιστεί σε απόλυτη μυστικότητα.
Ωστόσο, οι επιπτώσεις του Πορτοκαλί Παράγοντα ήταν γνωστές από καιρό, εξαιτίας των διαμαρτυριών των βετεράνων του αμερικανικού στρατού για τα προβλήματα που είχαν αποκτήσει μετά τους ψεκασμούς, που κατέληξαν σε ψήφιση σχετικής νομοθεσίας το 1991. Βάσει της νομοθεσίας αυτής, όσοι είχαν βρεθεί στο Βιετνάμ μεταξύ του 1962 και του 1975 και υπέφεραν από κάποια πάθηση της εκτενέστατης λίστας, είχαν δικαίωμα σε αποζημίωση.
Χρειάστηκαν πολλά περισσότερα χρόνια προκειμένου οι ΗΠΑ να αναλάβουν τις ευθύνες τους και απέναντι στο Βιετνάμ περίπου το 2000. Μέχρι τότε, οι αμερικανικές αρχές αντιμετώπιζαν ως προπαγάνδα τις διαμαρτυρίες των Βιετναμέζων για τις επιπτώσεις των ζιζανιοκτόνων στην υγεία τους, τις οποίες χαρακτήριζαν πιθανά εγκλήματα πολέμου. Εντέλει, οι ΗΠΑ αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν τις βλάβες που προκάλεσαν, μετά από έρευνα που διαπίστωσε την τοξικότητα του TCDD, αλλά και την πορεία του εντός της τροφικής αλυσίδας μέχρι και την είσοδό του στο ανθρώπινο σώμα – και τη μεταφορά του από τις μητέρες στα βρέφη μέσω του θηλασμού.
«Στο Βιετνάμ, η έκταση του προβλήματος δεν επέτρεπε στις ΗΠΑ να το αγνοήσουν», εξηγεί η Χάμοντ στους Times. «Όμως στο Λάος το πρόβλημα είχε μικρότεροι εύρος και εντοπιζόταν σε απομακρυσμένες περιοχές χωρίς πολιτικές διασυνδέσεις».
Μέχρι και σήμερα, η ορεινή περιοχή στα σύνορα του Λάος παραμένει σπαρμένη με βόμβες που δεν έχουν εκραγεί και υποφέρει από τον πόλεμο και την ασθένεια.
Η έρευνα του War Legacies Project ήταν μια αργή και κοπιαστική διαδικασία. Από το 2017, οι γυναίκες έχουν επισκεφθεί αμέτρητα χωριά κοντά στα σύνορα. Στο καθένα, σημείωναν την ηλικία και το φύλο των ανθρώπων με αναπηρίες, μια περιγραφή της κατάστασής τους – και μια διάγνωση, όπου αυτή υπήρχε – αλλά και ένα σχόλιο που ανέφερε ποιοι θα έπρεπε να μεταβούν για επίβλεψη σε κάποιο νοσοκομείο. Δεν σημείωναν τις αναπηρίες που δεν σχετίζονταν άμεσα με τη διοξίνη – μεγάλος αριθμός των κατοίκων είχε χάσει κάποιο άκρο εξαιτίας των βομβών. Τον Οκτώβριο του 2019 έκαναν το ταξίδι τους κυρίως για να επανεξετάσουν περιστατικά που είχαν ήδη καταγράψει, όμως εντόπισαν και αρκετά ακόμη.
Όσο οι τρεις γυναίκες επιχειρούν να αναγκάσουν τις ΗΠΑ να ενισχύσουν οικονομικά το Λάος, οι κάτοικοι συνεχίζουν να υποφέρουν. Ήδη, από τη λίστα των πληγέντων έχουν πεθάνει εννιά παιδιά κάτω των 9 ετών.
«Το μόνο που χρειάζεται να κάνουμε», υποστηρίζει η Χάμοντ, «είναι να προσθέσουμε τη γλώσσα που χρησιμοποιούμε τώρα για το Βιετνάμ και να αφιερώσουμε κάποια κονδύλια στις «περιοχές που ψεκάστηκαν με τον Πορτοκαλί Παράγοντα ή μολύνθηκαν με άλλο τρόπο από κάποια διοξίνη». Αυτή η μικρή πρόταση. Μόνο αυτό χρειάζεται».
