Ο Φάρος του Κέντρου Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος προσφέρει περιμετρική θέα στο Λεκανοπέδιο της Αττικής και είναι αρκετά ψηλά ώστε να δέχεται την ευνοϊκή δροσιά του ανέμου που έπνεε ένα απόγευμα του περασμένου Ιουνίου. Σε αυτό το περιβάλλον, η συζήτηση με ένα φίλο που κάνει το master του στη θεωρητική φυσική, οδηγήθηκε σε ένα συμπέρασμα που ακούστηκε ως κεραυνός εν αιθρία. Η φυσική επιστήμη έχει προχωρήσει ελάχιστα από το 1950 μέχρι σήμερα και τα δισεκατομμύρια που επενδύονται σε σύγχρονα όργανα και γιγάντιες πειραματικές συσκευές, έχουν μεν επιβεβαιώσει κάποιες από τις προβλέψεις των θεωρητικών μοντέλων, δεν έχουν όμως δώσει καινούργια στοιχεία που θα κατευθύνουν τα επόμενα βήματα της επιστήμης.
Συνήθως, οι ειδήσεις νέων επιστημονικών ανακαλύψεων αφορούν σε μικρά κομμάτια που συμπληρώνουν τη γνωστή μέχρι τώρα εικόνα του σύμπαντος, αφήνοντας στο φάσμα του αόρατου, όλα εκείνα που συνθέτουν το άγνωστο κομμάτι του. H πολυδιαφημισμένη σκοτεινή ύλη δεν έχει δώσει σημάδια ζωής με κάποιο σωματίδιο, ενώ για τη σκοτεινή ενέργεια το μέλλον είναι ακόμα πιο αβέβαιο, δεδομένου ότι δεν υπάρχει το κατάλληλο θεωρητικό μοντέλο για τη στήριξή της. Μια από τις πιο πρόσφατες ελπιδοφόρες θεωρίες, γνωστή ως Maldacena duality, η οποία θα μπορούσε να δώσει νέα ώθηση στη φυσική στερεάς κατάστασης αποκαλύπτοντας τις αιτίες της συμπεριφοράς εξωτικών υλικών, όπως οι υπεραγωγοί και τα υπέρ-ρευστά, κάνει μικρά βήματα, συναντώντας αρκετά εμπόδια και αντιδράσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, ίσως να μην ακούγεται υπερβολή ότι η θεωρητική φυσική παραμένει εδώ και 70 χρόνια εγκλωβισμένη στα όρια του λαμπρού παρελθόντος της.
Κάποιος ίσως θα έλεγε ότι η φυσική μπορεί να μην τα έχει καταφέρει τόσο καλά, αλλά πιθανώς είναι καλύτερη η εικόνα στην ιατρική ή στη βιολογία. Ομως και σε αυτά τα επιστημονικά πεδία, τα βήματα που έχουν γίνει είναι λιγότερο αλματώδη από όσο τα μέσα ενημέρωσης συχνά παρουσιάζουν. Μπορεί για παράδειγμα το παγκόσμιο προσδόκιμο ζωής να είναι λίγο πάνω από τα 72 χρόνια κατά μέσον όρο, αλλά το μέγεθος αυτό μειώνεται μέχρι και 20%, ακόμα και σε εύπορες χώρες, αν συνυπολογίσουμε την παράμετρο της ποιότητας ζωής, όπως αυτή διαμορφώνεται από τα νοσήματα που εμφανίζονται μετά την ηλικία των 50 ετών ή και πολύ νωρίτερα αν πρόκειται για ψυχικές νόσους.
Οταν ο επίτροπος C. Moedas βρέθηκε αντιμέτωπος με το ερώτημα «100 ή 160 δισ. ευρώ για το Horizon Europe», απάντησε «100, ίσως 160».
Σε έναν άλλο τομέα, όπως αυτός της παραγωγής τροφής, η ποσότητα είναι επαρκής για να θρέψει τον παγκόσμιο πληθυσμό, με κάποιες εξαιρέσεις, όπου υπάρχουν εμπόδια πολιτικής φύσεως, αλλά η τροφή είναι άνοστη και συχνά επιβλαβής, προσφέροντας πολλές θερμίδες χωρίς τα ανάλογα ωφέλιμα συστατικά.
Ψιλά γράμματα
Κάποιοι τηλεοπτικοί αστέρες των επιστημών και της τεχνολογίας, ως νέοι ροκ σταρ σε μια περίοδο που η μουσική έχει πέσει σε δημιουργικό λήθαργο, υπόσχονται με τη βοήθεια των ψηφιακών εφέ ένα λαμπρό μέλλον, αποκρύπτοντας τα ψιλά γράμματα του συμβολαίου. Οπως ότι το νέο εμβόλιο για τον καρκίνο, αν τα καταφέρει να περάσει τα στάδια δοκιμών, θα είναι διαθέσιμο την ερχόμενη δεκαετία το λιγότερο, ότι τα γενετικά «ψαλίδια» που θα θεραπεύσουν πάσα νόσο, δεν έχουμε ιδέα τι αντιδράσεις προκαλούν στον οργανισμό και ότι οι θεαματικές επανδρωμένες αποστολές για αποικισμό άλλων πλανητών, είναι πολλαπλάσια πιο επικίνδυνες από τα ακραία καιρικά φαινόμενα στη Γη που κοστίζουν χιλιάδες ανθρώπινες ζωές κάθε χρόνο.
Προβληματισμός σε διεθνή συνέδρια
Σε δύο διαδοχικά ευρωπαϊκά συνέδρια, όπου συγκεντρώθηκε η αφρόκρεμα της επιστήμης, το 68ο Nobel Laureate Meeting στο Lindau και το ESOF 2018 στην Τουλούζη, ο προβληματισμός ήταν διάχυτος.
Στο ESOF, ο Carlos Moedas, επίτροπος στην Ε.Ε. στους τομείς Ερευνας, Επιστήμης και Καινοτομίας, μίλησε για επένδυση 100 δισεκατομμυρίων ευρώ στο ερευνητικό πρόγραμμα «Horizon Europe», διάδοχο του «Horizon 2020», αφήνοντας ανοικτό το ζήτημα η επένδυση να φτάσει τα 160 δισ. ευρώ, υπό τις πιέσεις επιστημονικών ενώσεων και ακαδημαϊκών οργανισμών.
Σε ερώτησή μας σχετικά με την επαρκή ενημέρωση των πολιτών για τα αποτελέσματα των ερευνητικών προγραμμάτων, απάντησε ότι μέχρι τώρα δεν ήταν απαιτούμενο οι επιστήμονες να παρουσιάζουν τα απτά οφέλη της έρευνάς τους, θα είναι όμως στο ερχόμενο πρόγραμμα.
Το ίδιο θέμα, στο Lindau, έγινε πεδίο αρκετά πιο αιχμηρών συζητήσεων, καθώς η γενική ιδέα ήταν ότι αν φτάσουμε στο σημείο που οι πολίτες αντιδράσουν σχετικά με τις κρατικές επενδύσεις σε έρευνα, τα αποτελέσματα της οποίας γίνονται συχνά άκοπα και ανέξοδα κτήμα των ιδιωτικών εταιρειών, η χιονοστιβάδα που θα προκύψει θα παρασύρει στο πέρασμά της δικαίους και αδίκους.
Είναι πλέον κοινό μυστικό ότι μεγάλο ποσοστό των συγγραμμάτων επιστημονικών ερευνών καταλήγουν σε ένα συρτάρι και δεν αξιοποιούνται ποτέ, ενώ άλλα αξιοποιούνται χωρίς κόστος από ιδιωτικές εταιρείες, οι οποίες βάζουν κάποια προστιθέμενη αξία και στη συνέχεια δημιουργούν προϊόντα και υπηρεσίες αξίας δισεκατομμυρίων. Αρκετά παραδείγματα έχουμε και στην Ελλάδα, όπου δημόσιες υπηρεσίες αγοράζουν προϊόντα ιδιωτικών εταιρειών, χωρίς να γνωρίζουν ότι κάποια από αυτά είναι διαθέσιμα και μάλιστα δωρεάν ως αποτελέσματα ερευνητικών προγραμμάτων που έχει συγχρηματοδοτήσει η Ε.Ε. και το ελληνικό κράτος. Και επιπλέον, ελάχιστες είναι ακόμα οι επιχειρηματικές προσπάθειες που έχουν αναδυθεί από τα ερευνητικά κέντρα της χώρας.
Και αυτό δεν είναι το χειρότερο που συμβαίνει. Εδώ και αρκετά χρόνια, ο καθηγητής του Stanford University, Γιάννης Ιωαννίδης, μέσα από μελέτες που έχει κάνει, αποδεικνύει ότι στο πλαίσιο μιας «παραγωγικής» διαδικασίας που απαιτεί συνεχώς αποτελέσματα για να δικαιολογηθούν οι θέσεις χιλιάδων επιστημόνων και τα χρήματα που δαπανούν οι κρατικοί και ιδιωτικοί οργανισμοί, οι έρευνες δεν ελέγχονται επαρκώς για την αξιοπιστία τους. Περιστατικά έχουν καταγραφεί στον τομέα της ιατρικής έρευνας και της έρευνας για την κλιματική αλλαγή, όπου, από λάθος ή σκοπιμότητα, τα λανθασμένα αποτελέσματα μιας έρευνας διαχέονται σε άλλες που τη χρησιμοποιούν ως σύστημα αναφοράς.
Με εξειδικευμένες κάμερες και αισθητήρες, αυτό το όχημα αναγνωρίζει μοτίβα στις καλλιέργειες. Με αυτόν τον τρόπο ο αγρότης υποβοηθείται, με στόχο τον περιορισμό χρήσης λιπασμάτων, φυτοφαρμάκων και τη βέλτιστη αξιοποίηση των υδάτινων πόρων.
Ελλειψη επικοινωνίας και κεντρικού συντονισμού των προγραμμάτων
Σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, όπου λόγω της αμεριμνησίας των αρμοδίων χάθηκαν σχεδόν 100 άνθρωποι από πυρκαγιά, μοιάζει γραφική μια επιστημονική προσέγγιση αυτού που συνέβη και πώς θα μπορούσε να μην είχε συμβεί με την αξιοποίηση της τεχνολογίας. Σε χώρες όπου το βιοτικό επίπεδο αφήνει ελεύθερο χρόνο για σκέψη, οι κάτοικοι λειτουργούν περισσότερο ως πολίτες και ζητούν να συμμετέχουν ενεργά σε αποφάσεις, αρκετές φορές πριν ο κόμπος φθάσει στο χτένι. Στις χώρες αυτές, οι «σωστές» επενδύσεις σε έρευνα είναι ήδη θέμα συζήτησης.
Στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος «Horizon 2020», η Ελλάδα έχει απορροφήσει μέχρι τώρα περίπου 652 εκατ. ευρώ. Και αυτό ήταν ένα μόνο από τα προγράμματα της Ε.Ε. του οποίου απορροφήσαμε χρήματα. Ποια ήταν τα αποτελέσματα αυτών των επενδύσεων; Εκτός από τις θέσεις εργασίας που πληρώθηκαν με αυτά τα χρήματα, ποιοι τομείς της ελληνικής οικονομίας ωφελήθηκαν; Πώς θα επηρεάσει η κλιματική αλλαγή τη χώρα μας, εκτός από τις πολυσυζητημένες φυσικές καταστροφές; Πώς μπορεί να βελτιώσει η τεχνολογία την ποιότητα της αγροτικής παραγωγής;
Δεν θεωρούμε ότι οι επιστήμονες δεν παράγουν έργο και εκμεταλλεύονται τους οικονομικούς πόρους για να αυξήσουν την προσωπική περιουσία τους. Τα έσοδα των ερευνητών που εργάζονται σε δημόσια ερευνητικά ιδρύματα, ειδικά στη χώρα μας, με δυσκολία θα εξασφάλιζαν την επιβίωσή τους, αν προέρχονταν μόνο από τον μισθό τους. Τα ευρωπαϊκά προγράμματα είναι ανάσα ζωής και για αυτό ο ανταγωνισμός μεταξύ ερευνητικών ιδρυμάτων στην ίδια χώρα και μεταξύ χωρών έχει γίνει έντονος τα τελευταία χρόνια. Επιπλέον, η γραφειοκρατία της Ε.Ε. αφήνει ελάχιστα περιθώρια, σε βαθμό ασφυξίας κάποιες φορές, για τη δημιουργία «αδικαιολόγητων» εξόδων.
Επομένως, το πρόβλημα πηγάζει από την έλλειψη κεντρικού συντονισμού των ερευνητικών προγραμμάτων, από την απουσία συνδέσμων με τους τομείς της οικονομίας όπου υπάρχουν ευκαιρίες ανάπτυξης και κυρίως από την αδυναμία των επιστημόνων να επικοινωνήσουν τα οφέλη των ερευνών τους στο ευρύ κοινό. Μια επίσκεψη στο site δύο εκ των μεγαλυτέρων έργων που «τρέχουν» αυτήν την περίοδο στην Ε.Ε. και ξεκίνησαν πριν από τέσσερα χρόνια, με προϋπολογισμό 1 δισ. το καθένα, αποκαλύπτει το πρόβλημα της επικοινωνίας. Πρόκειται για τα sites της έρευνας Human Brain Project και της έρευνας για το υλικό γραφένιο, τα οποία, ενώ περιέχουν δεκάδες επιστημονικές δημοσιεύσεις, ακατανόητες για το ευρύ κοινό, δεν έχουν κάποια δημοσίευση η οποία με απλά λόγια να λέει πότε ξεκίνησε το έργο, ποιοι ήταν οι στόχοι και ποια βήματα έχουν γίνει μέχρι σήμερα.
Οι επιστήμονες γνωρίζουν και αποδέχονται το πρόβλημα, αλλά παράλληλα αδυνατούν να το επιλύσουν γιατί, αφενός, προτιμούν να δαπανούν τον χρόνο τους στην έρευνα αντί να επιδιώκουν να γίνουν τηλεοπτικοί αστέρες και, αφετέρου, πολύ από αυτούς δεν έχουν τη νοοτροπία της επικοινωνίας και της εκλαΐκευσης, χωρίς αυτό να θεωρείται μειονέκτημα.
Προκύπτει λοιπόν ένα κενό, το οποίο με κάποιο τρόπο πρέπει να γεφυρωθεί. Για την Ε.Ε., η επικοινωνία της επιστήμης είναι πρωτεύον στόχος τα ερχόμενα χρόνια. Για την Ελλάδα, ο σχεδιασμός μιας πολιτικής στρατηγικής που θα συμβαδίζει με αυτό τον στόχο δεν είναι ακόμα ορατός.
Επιπλέον, σε παγκόσμιο επίπεδο, το ενδεχόμενο να σκάσει κάποια στιγμή η επιστημονική φούσκα δεν είναι τόσο οικονομικό πρόβλημα όσο κοινωνικό. Τα τελευταία χρόνια, θρησκευτικά δόγματα και θεωρίες συνωμοσίας γνωρίζουν αυξημένη αποδοχή. Η επιστήμη ανθίσταται με όπλο τη λογική. Αν όμως χάσει την αυθεντία της, ο δρόμος προς παλιά επικίνδυνα μονοπάτια θα είναι πάλι ανοικτός.
Πηγή
