Σήμερα έχουμε το Facebook να ξεκατινιαζόμαστε, να βγάζουμε εσώψυχα και να χύνουμε χολή, λες και η κοινωνική δικτύωση είναι εδώ για να λειτουργεί καθαρτήρια.
Κι έτσι ακριβώς πρέπει να προσλάβουμε και τις πινακίδες με τις κατάρες του αρχαίου κόσμου, σαν Facebook posts που υπήρχαν παντού, αφορούσαν τους πάντες και τις συναντούσες ακόμα και στα πιο απίθανα σημεία!
Άλλες εσκεμμένα θολές κι άλλες ανατριχιαστικά ξεκάθαρες, αυτές οι κατάρες είχαν πολλούς λόγους γέννησης, αν και οι συνηθέστεροι ήταν πολιτικοί, οικονομικοί και αισθηματικοί. Άλλες ήταν απλές παραγγελιές για εκδίκηση και θεϊκή δικαιοσύνη και άλλες πάλι περίπλοκες στρατηγικές για πόνο και ανείπωτα δεινά.
Αυτές οι πινακίδες ήταν θα λέγαμε ένας ιδιαίτερος πυλώνας της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας, γιατί ναι, πού αλλού θα γεννιόνταν κι αυτή η συνήθεια; Οι απαρχές της κατάρας είναι καλά ριζωμένες στην αρχαιοελληνική παράδοση.
Τι περιλάμβαναν όμως οι δαιμονικές αυτές επικλήσεις;
Η απλή κατάρα περί… πέους
Μια από τις καλύτερα σωζόμενες πινακίδες για τον συγκεκριμένο και αγαπημένο τύπο κατάρας μάς έρχεται από την Αμαθούντα, την πόλη-κράτος της Κύπρου. «Ας πονάει το πέος σου όταν κάνεις έρωτα», αυτό γράφει η εγχάρακτη πάνω σε μολύβδινη πινακίδα κατάρα που ήρθε στο φως το 2008 σε ανασκαφή στο αρχαίο βασίλειο της νότιας ακτής του νησιού.
Οι κατάρες στην προχριστιανική Ελλάδα
Παρά την έλευση του χριστιανισμού, πολλές παγανιστικές δοξασίες και λατρείες επιβίωσαν για αρκετούς αιώνες, κι έτσι δεν ήταν καθόλου ασυνήθιστο να επικαλούνται οι Έλληνες τους παλιούς θεούς όταν ήθελαν να τακτοποιηθεί ένα ζήτημα που ο νέος θεός δεν ενέκρινε.
Κι εδώ, μας λένε οι ακαδημαϊκοί, η κατάρα ήταν ίσως ο προνομιακός χώρος απ’ όπου τρύπωναν οι παλιές παραδόσεις μέσα στο νέο λατρευτικό πλαίσιο. Οι παλιότερες πινακίδες με κατάρες χρονολογούνται από τον 5ο αιώνα π.Χ. και έχουμε βρει ακόμα και κατάρες του 7ου αιώνα μ.Χ., όταν ο χριστιανισμός είχε εδραιωθεί για τα καλά δηλαδή στον ελλαδικό χώρο.
Η Ελλάδα ήταν ιδιαιτέρως γνωστή στον αρχαίο κόσμο για την παράδοση της κατάρας, η οποία πέρασε και στον ρωμαϊκό πολιτισμό, τόσο στη δημοκρατική όσο και την αυτοκρατορική του περίοδο. Από κει εξαπλώθηκε μάλιστα στα πέρατα του γνωστού κόσμου, φτάνοντας ακόμα και στη Βρετανία.
Οι αρχαιολόγοι ξέρουν καλά πόσο διαδεδομένο έθιμο ήταν αυτές οι πινακίδες, το περιεχόμενο των οποίων αφηνόταν στη φαντασία του συντάκτη και τον βαθμό της μήνης του. Και περιείχαν τα πάντα, από επικλήσεις θεών για να καταστραφεί ή να πεθάνει κάποιος μέχρι και συγκεκριμένες οδηγίες για το τι ακριβώς να πάθει. Όπως με το πέος που λέγαμε πριν.
Οι θεοί που επικαλούνταν οι πρόγονοί μας όταν ήταν να ρίξουν τις κατάρες τους ήταν συνήθως οι χθόνιοι του Κάτω Κόσμου, όπως ο Άδης, η Περσεφόνη και ο Ερμής. Δεν ήταν μάλιστα καθόλου ασυνήθιστο να δέονται και σε θεούς άλλων παραδόσεων, όταν αυτοί κρίνονταν καταλληλότεροι να ολοκληρώσουν με επιτυχία την κατάρα.
Οι αρχαίοι πολιτισμοί αλληλεπιδρούσαν πολύ μεταξύ τους και υπήρχε μια ακαθόριστη ροή θεϊκών οντοτήτων. Τον Όσιρι, ας πούμε, δεν τον επικαλούνταν μόνο οι Αιγύπτιοι, αλλά και οι Έλληνες, όταν παραείχαν ζαλίσει προφανώς τον Άδη.
Οι περισσότερες αρχαιοελληνικές κατάρες που έχουμε στα χέρια μας είναι χαραγμένες σε φύλλα μολύβδου, μια παράδοση που πέρασε αυτούσια στον ρωμαϊκό κόσμο. Ξέρουμε πάντως πως υπήρχαν κι άλλες κατάρες που ήταν γραμμένες σε περγαμηνές και κέρινες πλάκες και χώνονταν με προσοχή και προφύλαξη στις χαραμάδες των εξωτερικών τοίχων του σπιτιού του θύματος.
Το να έρθει εξάλλου τόσο κοντά η κατάρα στο θύμα ήταν ένα από τα αποφασιστικά βήματα που έκριναν την επιτυχία της. Όταν μάλιστα επρόκειτο για κατάρα που ήταν να βλάψει τον ανδρισμό ή τη σεξουαλικότητα κάποιου, τότε συνάμα στον υποχθόνιο θεό που επικαλούνταν υπήρχε και κάποια θεότητα γονιμότητας ή έρωτα, όπως η Αφροδίτη ή ο Έρως. Ακόμα και την Ίσιδα προσφωνούσαν εδώ οι προγονοί μας (ή την Αθώρ, την αιγύπτια Αφροδίτη) για να πάθουν κακό τα γεννητικά όργανα του εχθρού τους.
Ένα τέτοιο περιβόητο παράδειγμα σεξουαλικής κατάρας μάς έρχεται από έναν άντρα ονόματι Παυσανία (όχι ο περιηγητής), ο οποίος θέλοντας για τον εαυτό του μια γυναίκα, τη Σύμη, την καταριέται να μην μπορεί να προσευχηθεί στην Αθηνά και να της γυρίσει την πλάτη η Αφροδίτη, μέχρι να αποδεχτεί τουλάχιστον το κόρτε του.
Η ακαδημαϊκός Esther Eidinow επιχειρηματολόγησε το 2007 για τη φύση αυτής της κατάρας πως η Σύμη ήταν πιθανότατα ιερόδουλη και ο Παυσανίας διεκδικούσε τη σεξουαλική αποκλειστικότητά της…
Κατάρες, κατάρες και ξανά κατάρες
Όχι μία και δύο, αλλά πέντε κατάρες έριξαν κάποιοι κατά των ταβερνιάρηδων της αρχαίας Αθήνας, όπως μας μαρτύρησαν οι μολύβδινες πινακίδες (κατάδεσμοι) που ανασύρθηκαν το 2003 από τάφο Πειραιώτισσας ηλικίας 2.400 ετών. Η ανασκαφή έγινε από την ΚΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Οι τέσσερις κατάρες επικαλούνται τους συνήθεις χθόνιους θεούς ζητώντας τους να σημαδέψουν ισάριθμους ιδιοκτήτες καπηλειών, ενώ η πέμπτη ήταν άγραφη, καθώς κάποιες φορές οι κατάρες απαγγέλλονταν προφορικά πάνω από την πλάκα, χωρίς την ανάγκη να γραφεί.
«Εκάτη χθονία, Άρτεμι χθονία, Ερμή χθόνιε, επιφθόνησον Φαναγόραι και Δημητρίωι και τωι καπηλείωι και χρήμασι και κτήμασι, δήσω τογ εμόν εχθρόν Δημήτριον και Φαναγόραν εν είματι και κονίαισιν συμ πασιμ φθιμένοις. Ουδέ σε λύσει πρώτη πεντετηρίς. Τοιούτωι σ’εγώ δήσω δεσμώι, Δημήτριιε, ώσπερ κρατερώτατον έστιν, γλώττη δε κυνωτόν επεγκρόσω», έγραφε μία από αυτές που ζητούσε από την Εκάτη, την Άρτεμη και τον Ερμή να κατευθύνουν το μίσος τους στη Φαναγόρα και τον Δημήτριο, καθώς και στην ταβέρνα και την περιουσία τους.
Με αίμα και στάχτη «δενόταν» η κατάρα για να πιάσει καλύτερα. Και μπήκε στον τάφο της νεκρής γυναίκας καθώς οι κατάδεσμοι που επικαλούνταν τις θεότητες του Κάτω Κόσμου καλό ήταν να βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια της γης. Γι’ αυτό και τους έβαζαν σε τάφους και πηγάδια.
Σύμφωνα μάλιστα με την αρχαιολόγο του Πανεπιστημίου Johns Hopkins, Jessica Lamont, που δημοσίευσε το σχετικό ακαδημαϊκό άρθρο, στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν «ειδικοί στις κατάρες», που ήξεραν δηλαδή πώς να τις γράφουν και ζούσαν πλουσιοπάροχα από αυτό. Πιθανότατα, μας λέει, παρείχαν κι άλλες παρεμφερείς μαγικές υπηρεσίες, όπως ξόρκια και φυλαχτά.
Κατάρες λοιπόν, κατάρες κατά πάντων, από επαγγελματικούς εχθρούς και ερωτικούς αντίζηλους μέχρι αντικείμενα πόθου και όποιον σου έμπαινε στο μάτι τέλος πάντων. H σχέση της πατρίδας μας με τις κατάρες παραείναι γόνιμη και μακραίωνη, καθώς μια πρώιμη ύπαρξή της μας μαρτυρεί ακόμα και ο Όμηρος.
Ρωγμή στη συνέχεια του ορθολογικού πνεύματος των προγόνων μας, οι κατάρες παρουσιάζουν για τους ακαδημαϊκούς μελετητές τεράστιο ενδιαφέρον, καθώς έβαζαν το δαιμονικό και το μεταφυσικό από το παράθυρο σε έναν κόσμο που πρώτος απέρριψε όλα αυτά απομαγεύοντας τη φύση…
