Η Γαία, ο Θεός και το φαινόμενο ντόμινο του κλίματος

Ολες οι προβλέψεις για την κλιματική αλλαγή αναφέρουν επικίνδυνες μεταβολές που θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν κοντά στο τέλος του αιώνα. Μπορεί, όμως, να έχουμε αγνοήσει συστήματα θετικής ανατροφοδότησης που ήδη λειτουργούν και επενεργούν στο κλίμα προκαλώντας αλλαγές απρόβλεπτες, πρόωρες και ιδιαίτερα επιθετικές όπως οι φωτιές στη Σουηδία και στη Βόρεια Αγγλία, οι θερμοκρασίες που άγγιξαν σχεδόν τους 50 βαθμούς στην Ιβηρική και οι καταστροφικές πυρκαγιές στην Καλιφόρνια; Αυτό υπονοούν κορυφαίοι επιστήμονες στο πεδίο του κλίματος και των μηχανισμών ανατροφοδότησης σύνθετων συστημάτων που δημοσίευσαν προχθές μια πολύ σημαντική μελέτη στην ιστοσελίδα www.pnas.org των «Πρακτικών της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών των ΗΠΑ» (Proceedings of the National Academy of Sciences).

Οι άνθρωποι, ιδίως μετά την έκρηξη της επιστημονικής έρευνας των τελευταίων δεκαετιών, έχουμε αναπτύξει μια στάση υπεροψίας απέναντι στη Γη και στα φυσικά φαινόμενα. Πιστεύουμε ότι η Γη είναι μια παθητική σφαίρα από χώμα και νερό περιτριγυρισμένη από αέρα που περιστρέφεται γύρω από τον Ηλιο μόνο και μόνο για τη δική μας υποστήριξη και μακροημέρευση. Δεν τολμούμε να υποψιαστούμε ότι η ίδια η ανθρωπότητα μπορεί να είναι προσωρινή. Αρχαίες θρησκείες και μεταφυσικές θεωρίες οι οποίες αναφέρουν τη Γη ως έναν μυστηριώδη και παντοδύναμο ζωντανό οργανισμό, που η ασέβεια απέναντι στον οποίο μπορεί να προκαλέσει την εξαφάνιση του ανθρώπινου είδους συνήθως προκαλούν συγκατάβαση. Ανάλογη συγκατάβαση συνοδεύουν τις εικασίες ότι μέσα στα 4 δισεκατομμύρια χρόνια της ζωής της, η Γη μπορεί να έχει «καταπιεί» πολλές προηγμένες μορφές ζωής, πολύ διαφορετικές από τον άνθρωπο, που μπορεί να δημιούργησαν κάποιου είδους πολιτισμό. Αν η υπερήφανη ανθρωπότητα αποτελούνταν αποκλειστικά από Νεάντερταλ και λογής ανθρωποειδή μόλις μέχρι πριν από 50.000 χρόνια, τι μπορεί να έχει περπατήσει επάνω σε αυτή τη σφαίρα (και κολυμπήσει στους ωκεανούς της) πριν από 5 ή 500 εκατομμύρια χρόνια;

Αυτές τις σκέψεις προκαλεί η μελέτη ότι ένα σύνθετο σύστημα όπως η Γη μπορεί να αποτελείται από αλληλένδετα συνδεδεμένα συστήματα θετικής ανατροφοδότησης (positive feedback loops), να είναι δηλαδή πραγματικά ένας «ζωντανός οργανισμός»! Η λειτουργία του συστήματος αυτού μπορεί να σημαίνει ότι από ένα σημείο και μετά η εκροή αερίων του θερμοκηπίου και η αύξηση της θερμοκρασίας της γης θα επιταχυνθούν ακόμα κι αν καταφέρουμε να τηρήσουμε τη συμφωνία του Παρισιού, να περιορίσουμε την έκλυση διοξειδίου του άνθρακα και να «φρενάρουμε» την αύξηση της μέσης θερμοκρασίας της Γης στους 2 βαθμούς Κελσίου σε σχέση με την εποχή πριν από τη Βιομηχανική Επανάσταση.

Υπαρξιακό ερώτημα

Για παράδειγμα, η θέρμανση του πλανήτη μπορεί να προκαλέσει την προοδευτική τήξη του παγωμένου υπεδάφους της Σιβηρίας, με αποτέλεσμα την έκλυση μεθανίου που θα επιβαρύνει ακόμα περισσότερο το φαινόμενο του θερμοκηπίου, αυξάνοντας τον ρυθμό θέρμανσης του πλανήτη. Η αύξηση των βροχών σε ορισμένες περιοχές της Γης, που θεωρείται απότοκος της κλιματικής αλλαγής, μειώνει τη δυνατότητα των δασών να απορροφούν διοξείδιο του άνθρακα, με αποτέλεσμα να οξύνεται η κλιματική αλλαγή που με τη σειρά της προκαλεί ακόμα περισσότερες βροχοπτώσεις. Η τήξη των πάγων στη Γροιλανδία μπορεί να αποδυναμώσει το ρεύμα του Κόλπου του Μεξικού, που ήδη βρίσκεται στο πιο αδύναμο επίπεδο των τελευταίων 1.600 ετών. Η αποδυνάμωση αυτή, όχι μόνο μπορεί να συνοδευθεί από ακραία καιρικά φαινόμενα και αύξηση της στάθμης των θαλασσών, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να προκαλέσει τη συσσώρευση θερμότητας στο νότιο ημισφαίριο και την επιτάχυνση της τήξης των πάγων στην Ανατολική Ανταρκτική που θα αυξήσει ακόμα περισσότερο τη στάθμη των θαλασσών.

Ενας από τους βασικούς συντάκτες της μελέτης, ο Γιόχαν Ρόκστρομ, επικεφαλής του Stockholm Resilience Centre, θεωρεί ότι η πλήρης αποσαφήνιση της πιθανότητας να λειτουργούν ήδη μηχανισμοί θετικής ανατροφοδότησης που θα μπορούσαν να προκαλέσουν μια κατακλυσμιαία κλιματική μεταβολή «είναι σήμερα ένα από τα πιο επείγοντα υπαρξιακά ερωτήματα στην επιστήμη». Η Κάθριν Ρίτσαρντσον από το Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης, επίσης συντάκτρια της μελέτης, εξηγεί ότι «υπάρχει σοβαρή πιθανότητα [οι άνθρωποι να έχουμε προκαλέσει ήδη τόσο μεγάλη υπερθέρμανση του πλανήτη] ώστε η Γη να εξακολουθεί να “θέλει” να θερμαίνεται ακόμα κι αν σταματήσουμε εντελώς τις εκλύσεις αερίων του θερμοκηπίου».

Κάτι τέτοιο σημαίνει ότι η επιβίωση της ανθρωπότητας δεν προϋποθέτει απλώς και μόνον την άμεση αλλαγή του οικονομικού μοντέλου και την απομάκρυνση από τα ορυκτά καύσιμα, αλλά και την επείγουσα ενεργοποίηση πειραματικών τεχνολογιών για την απορρόφηση από την ατμόσφαιρα των παραπανίσιων αερίων του θερμοκηπίου. Και βέβαια δεν μπορούμε να κοιμόμαστε ήσυχοι πιστεύοντας ότι όλα αυτά αφορούν την επόμενη γενιά, αφού οι σημερινές μεταβολές στο κλίμα ήδη θεωρούνται πέραν των προβλέψεων και, όπως διαφαίνεται αυτό το καλοκαίρι, απειλούν ευθέως κοινότητες σε όλον τον πλανήτη. Η «Γαία» (αρχαία ελληνική λέξη από την οποία προέρχεται το αγγλικό God, δηλαδή, ο Θεός), ίσως δεν αφήσει για πολύ ακόμα αναπάντητη την ασέβεια και την ύβριν του τελευταίου «πολιτισμένου» ενοίκου της.