«Ο επαναστάτης είναι ένας αφοσιωμένος άνθρωπος. Δεν έχει δικά του ενδιαφέροντα, δουλειές, αισθήματα, δεσμούς, περιουσία, ούτε καν όνομα». Το συγκεκριμένο απόσπασμα προέρχεται από αυτό που σήμερα αποκαλείται η «βίβλος του μηδενισμού». Ένα μικρό, βιβλίο με τίτλο «η κατήχηση του επαναστάτη».
Συγγραφέας αυτού του βιβλίου είναι η μακράν πιο αμφιλεγόμενη προσωπικότητα του παγκόσμιου αναρχικού κινήματος. Τόσο αμφιλεγόμενη που σύγχρονοι αναρχικοί, δεν θέλουν καν να λένε πως ο συγκεκριμένος άνθρωπος ήταν αναρχικός.
Ο λόγος για τον Σεργκέι Νετσάγιεφ. Ο «ένοπλος προφήτης», ο «δαιμονισμένος επαναστάτης». Ο άνθρωπος το όνομα του οποίου ακόμα και σήμερα προκαλεί έριδες, τσακωμούς και εξάπτει τα πάθη ανάμεσα σε υποστηρικτές και πολέμιους.
Είναι ο άνθρωπος που το όνομά του έγινε συνώνυμο του νιχιλισμού και που αποτέλεσε έμπνευση για πολλές οργανώσεις ένοπλης βίας ανά τον κόσμο. Ο άνθρωπος που έκανε ακόμα και τον σπουδαίο Φιοντόρ Ντοστογέφσκι να γράψει ένα από τα καλύτερα μυθιστορήματά του, τους «Δαιμονισμένους» και να τον τοποθετήσει στον ρόλο του πρωταγωνιστή.
Η γέννηση ενός αδίστακτου επαναστάτη
Ένας από τους πρώτους, πιο γνωστούς και επιδραστικούς θεωρητικούς της αναρχίας είναι ο Πιότρ Κροπότκιν. Το πλήρες όνομά του ήταν Πέτρος Αλεξέγιεβιτς Κροπότκιν και ήταν πρίγκιπας. Ένας πρίγκιπας ο οποίος εγκατέλειψε μια ζωή γεμάτη ανέσεις για να αφοσιωθεί στο έργο του.
Σε αντίθεση με τον Κροπότκιν, ο οποίος έζησε καλά και άνετα παιδικά χρόνια, ο Νετσάγιεφ τα πρώτα χρόνια της ζωής του τα έζησε μέσα στη φτώχεια και την εξαθλίωση. Ίσως αυτή η διαφορά ήταν που σφυρηλάτησε τόσο τον χαρακτήρα όσο και τις πολιτικές απόψεις του «ένοπλου προφήτη».
Στις 2 Οκτωβρίου 1847 γεννιέται στο Ιβάνοβο της Ρωσίας ο Σεργκέι Γκενάντιεβιτς Νετσάγιεφ. Οι γονείς του είναι φτωχοί άνθρωποι που βιώνουν στο πετσί τους τις κοινωνικές ανισότητες που δημιουργούσε η πολιτική του τσαρικού καθεστώτος. Προσπαθούν όχι να ζήσουν αλλά να επιβιώσουν. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες φτώχειας ο Νετσάγιεφ χτίζει τον χαρακτήρα αλλά και τις ακραίες πολιτικές του πεποιθήσεις.
Σε ηλικία 18 ετών φεύγει από το σπίτι και την πόλη που μεγάλωσε και πάει στην Αγία Πετρούπολη. Εκεί έρχεται σε επαφή με επαναστατικές οργανώσεις και κάνει μια γνωριμία που θα στιγματίσει τη ζωή του. Έρχεται σε επαφή με τον αναρχικό Μιχαήλ Μπακούνιν και ανάμεσα τους θα δημιουργηθεί μια έντονη αλλά μικρή σε διάρκεια φιλία.
Ο Νετσάγιεφ συμμετέχει ενεργά στη μεγάλη φοιτητική εξέγερση του 1868-1869 και δείχνει τα πρώτα σημάδια της πορείας που θ’ ακολουθήσει. Γράφει το «πρόγραμμα επαναστατικών πράξεων» το οποίο θέτει την επανάσταση ως υπέρτατο σκοπό.
Η «κατήχηση του επαναστάτη»
Ο Νετσάγιεφ είναι αποφασισμένος για όλα και έτσι προκειμένου να αποκτήσει «όνομα» σκηνοθετεί την σύλληψη και την απόδρασή του στη Γενεύη. Έρχεται ακόμα πιο κοντά με τον Μπακούνιν, ο οποίος τον εμπιστεύεται απόλυτα και τον θεωρεί ως την πιο αυθεντική φωνή της ρωσικής νεολαίας.
Την άνοιξη του 1869, κάνει το επόμενο μεγάλο (όπως αποδείχθηκε βήμα). Μεταφέρει στο χαρτί όλα αυτά που ένιωθε μέσα του. Γράφει την «κατήχηση του επαναστάτη», ένα βιβλίο που αποτελεί ακόμα και σήμερα την επιτομή του μηδενισμού.
Ο επαναστάτης «στα έσχατα βάθη της ύπαρξής του, όχι μόνο στα λόγια αλλά και στην πράξη, έχει διαρρήξει κάθε δεσμό με την κυρίαρχη τάξη και ολόκληρο τον καλλιεργημένο κόσμο, με τους νόμους τους, τις κοινωνικές συμβάσεις και την ηθική τάξη. Είναι αμείλικτος εχθρός αυτού του κόσμου, κι αν συνεχίζει να ζει μέσα του, το κάνει με σκοπό να τον καταστρέψει πιο αποτελεσματικά» αναφέρει ο Νετσάγιεφ στο βιβλίο του.
«Ο επαναστάτης διεισδύει στον κόσμο του κράτους, της κυρίαρχης τάξης και της αυτοαποκαλούμενης κουλτούρας, και ζει μέσα του μόνο γιατί πιστεύει στην γρήγορη και ολική τους καταστροφή. Δεν είναι επαναστάτης αν νιώθει έλεος για οτιδήποτε σ αυτόν τον κόσμο […] Τόσο το χειρότερο γι αυτόν εάν έχει οικογένεια, φίλους κι αγαπημένους» σημειώνει.
Το βιβλίο αυτό χαρίζει στο Νετσάγιεφ την απόλυτη αναγνώριση. Του χαρίζει πιστούς οπαδούς αλλά και ορκισμένους εχθρούς, ενώ παράλληλα είναι η αφορμή για την πλήρη και οριστική ρήξη του με τον Μπακούνιν.
Ο Νετσάγιεφ φεύγει για τη Μόσχα και εκεί ιδρύει μια μικρή επαναστατική ομάδα (εννοείται πως κινείται στο πλαίσιο της «Κατήχησης») τη «Λαϊκή Δικαιοσύνη» γνωστή ως Εταιρία του Τσεκουριού, από το έμβλημά της, και η οποία αν και έχει μικρούς πυρήνες την διατρέχει κάθετα η ηγετική φυσιογνωμία του ίδιου κάτι που ενοχλεί κάποια από τα μέλη της.
Η άγρια δολοφονία που ενέπνευσε τον Ντοστογιέφκσι
Τη μεγαλύτερη αντίδραση την έχει ένας φοιτητής ο Ιβάν Ιβάνοβιτς Ιβάνωφ ο οποίο αμφισβητεί ανοιχτά τις πρακτικές και τις μεθόδους του Νετσάγιεφ. Εκείνος τον κατηγορεί ως πράκτορα του τσαρικού καθεστώτος και οργανώνει τη δολοφονία του. Μπροστά σε άλλα μέλη της οργάνωσης στις 21 Νοεμβρίου του 1869 ο Νετσάγιεφ αρχικά ξυλοκοπεί άγρια τον Ιβάνοφ, στη συνέχεια τον στραγγαλίζει και αφού πρώτα τον πυροβολήσει στο τέλος τον πετάει στα παγωμένα νερά μιας λίμνης έξω από τη Μόσχα!
Η άγρια δολοφονία γίνεται αμέσως γνωστή, σοκάρει την κοινωνία και εμπνέει τον Φιοντόρ Ντοστογέφκσι να γράψει ένα από τα πιο σπουδαία έργα του, τους «Δαιμονισμένους» όπου «χαρίζει» στο Νετσάγιεφ τον πρωταγωνιστικό ρόλο, αυτό του κεντρικού ήρωα Πιότρ Βερχοβένσκι.
Συνολικά 67 σύντροφοι του Νετσάγιεφ συλλαμβάνονται για το άγριο έγκλημα του Ιβάνοφ, ωστόσο, ο ίδιος με πλαστό διαβατήριο καταφέρνει να διαφύγει την Ελβετία. Από εκείνη τη στιγμή και έπειτα ο Νετσάγιεφ ήταν διεθνώς καταζητούμενος. Τελικά, λίγο καιρό αργότερα συλλαμβάνεται στη Ζυρίχη και εκδίδεται στη Ρωσία. Εκεί περνάει από δίκη και καταδικάζεται σε 20 χρόνια για τη δολοφονία του Ιβάνοφ.
Το τέλος του «ένοπλου προφήτη»
Προκειμένου να εκτίσει την ποινή του μεταφέρθηκε στο φρούριο Πετροπαυλόσκ, μια σκληρή φυλακή με φρικτά μπουντρούμια όπου ο Νετσάγιεφ πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Πέθανε στις 21 Νοεμβρίου 1882 από φυματίωση παραμένοντας μέχρι το τέλος πιστός στις αρχές του και αλύγιστος στη συμπεριφορά του.
Λέγεται, πως το τσαρικό καθεστώς του πρότεινε να γίνει χαφιές με αντάλλαγμα την ελευθερία του αλλά εκείνος αρνήθηκε. Ο Νετσάγιεφ δεν σταμάτησε να εργάζεται για την επανάσταση ούτε στα κελιά του Πετροπαυλόσκ. Κατάφερε, μάλιστα, να πείσει αρκετούς από τους δεσμοφύλακες του αφενός να τον βοηθήσουν να επικοινωνεί με τους συντρόφους του έξω και αφετέρου να απεργήσουν ενάντια στη διεύθυνση της φυλακής!
Για τους πολέμιους του Νετσάγιεφ, μάλιστα, αυτό το τελευταίο ήταν και η μοναδική επαναστατική πράξη που του αναγνωρίζουν καθώς για όλη την υπόλοιπη ζωή και δράση του τονίζουν πως κινήθηκε ανάμεσα στην αυτοπροβολή και την προβοκάτσια, ενώ σε ότι αφορά τη μηδενιστική κληρονομιά του την χαρακτηρίζουν «παλιά εξουσιαστική ίωση» της αναρχίας.
Σε κάθε περίπτωση, πάντως, είναι αδιαμφισβήτητο πως οι διδαχές και κυρίως ο τρόπος δράσης που πρότεινε ο Νετσάγιεφ αποτέλεσαν (και σε πολλές περιπτώσεις εξακολουθούν να αποτελούν) κοινό σημείο αναφοράς για ένοπλες ομάδες σε διάφορα σημεία του πλανήτη.
