Από τη συναρπαστική και κάπως παράξενη στα μάτια μας χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου, μας έχουν έρθει διάφορες εξίσου παράξενες στο άκουσμά τους λέξεις. Περιγράφουν φαινόμενα που πλέον είναι τόσο συνηθισμένα στην Ιαπωνία, ώστε αποκτούν και όνομα.
Karoshi είναι ο θάνατος από υπερβολική δουλειά – καθώς η υπερεργασία προκαλεί εδώ και χρόνια τόσους νεκρούς όσους και τα τροχαία.
Hikikomori είναι οι νέοι άνθρωποι που αποσυρθεί από την κοινωνία – υπολογίζονται σε τουλάχιστον μισό εκατομμύριο.
Kodokushi είναι άλλη μία τέτοια λέξη, που έρχεται να καταγράψει ακόμα ένα μαζικό φαινόμενο. Τις τελευταίες δεκαετίες, ο αριθμός των ηλικιωμένων Ιαπώνων που ζουν μόνοι τους έχει αυξηθεί ραγδαία – άλλωστε η γήρανση του πληθυσμού είναι μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η ιαπωνική κοινωνία. Πολλοί από τους ανθρώπους αυτούς πεθαίνουν μόνοι στα διαμερίσματά τους, και ο θάνατός τους μπορεί να γίνει αντιληπτός εβδομάδες ή και μήνες αργότερα, όταν οι γείτονες θορυβούνται από κάποια δυσάρεστη μυρωδιά.
Έτσι οι μοναχικοί θάνατοι, οι kodokushi, είναι πλέον τόσο συνηθισμένο φαινόμενο που «γέννησαν» κι έναν επιχειρηματικό κλάδο: Εταιρείες που εξειδικεύονται στο καθάρισμα των διαμερισμάτων των νεκρών- και δεν είναι λίγες αλλά τουλάχιστον 4.000.
Εδώ οι καθαριστές δεν μπαίνουν στο σπίτι κρατώντας κουβά ή σκούπα και φαράσι. Φορούν ειδική στολή και γάντια και είναι έτοιμοι για δύσκολες αποστολές. Οι εργαζόμενοι στις εταιρείες αυτές πρέπει να διαχειριστούν πολύ δυσάρεστες συνθήκες. Να καθαρίσουν τους λεκέδες από το σημείο όπου κειτόταν ο νεκρός. Να διαχειριστούν τα υπολείμματα της σορού και ό,τι μόλυνση είναι πιθανό να προκάλεσε μέχρι να εντοπιστεί. Να εξαλείψουν τη φρικτή δυσοσμία. Και μετά να καθαρίσουν το σπίτι και να ξεκαθαρίσουν τα υπάρχοντα του νεκρού. Όλα αυτά δηλαδή που κάποτε έκαναν οι συγγενείς του ανθρώπου που φεύγει από τη ζωή.
Μια κοινωνία σε μετάβαση
Πολλοί αποδίδουν το φαινόμενο kodokushi στη γήρανση του πληθυσμού της Ιαπωνίας, όπου το 27,7% των πολιτών είναι άνω των 65. Δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία για τους μοναχικούς θανάτους και τους ανθρώπους που εντοπίζονται νεκροί έπειτα από καιρό, αλλά οι εκτιμήσεις τους τοποθετούν γύρω στους 30.000 ετησίως.
Ο Yoshinori Ishimi, διευθυντής της εταιρείας καθαρισμών Anshin Net, εκτιμά πως ο πραγματικός αριθμός πρέπει να είναι διπλάσιος ή και τριπλάσιος. Όπως λέει, η Ιαπωνία πρέπει να ευαισθητοποιήσει τη νέα γενιά για το ζήτημα αυτό και για τη στέρηση αξιοπρέπειας που βιώνουν οι ηλικιωμένοι που ζουν απομονωμένοι.
Η σύγχρονη Ιαπωνία βιώνει εδώ και δεκαετίες σαρωτικές πολιτισμικές και οικονομικές μεταβολές. Ταυτόχρονα, το «δίχτυ κοινωνικής προστασίας» της χώρας δεν κατάφερε να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα, έτσι η φροντίδα των ηλικιωμένων παραμένει στα χέρια της οικογένειάς τους.
«Στην Ιαπωνία, η οικογένεια ήταν ισχυρό θεμέλιο κοινωνικής υποστήριξης όλων των ειδών» εξηγεί ο Katsuhiko Fujimori, ερευνητής και ειδικός σε θέματα κοινωνικής ασφάλισης. «Τώρα όμως τα πράγματα αλλάζουν, καθώς αυξάνονται οι single και το μέγεθος της οικογένειας ολοένα μικραίνει».
Τα τελευταία τριάντα χρόνια, τα μονοπρόσωπα νοικοκυριά στην Ιαπωνία υπερδιπλασιάστηκαν και έφτασαν το 14,5% του πληθυσμού, αποτελούμενα κυρίως από άνδρες γύρω στα 50 και γυναίκες γύρω στα 80.
Την ίδια ώρα μειώνονται τα ποσοστά των γάμων, καθώς οι άνδρες φοβούνται πως η δουλειά τους είναι πολύ αβέβαιη για να ξεκινήσουν οικογένεια και οι γυναίκες ακολουθούν τη δική τους επαγγελματική πορεία και καριέρα, χωρίς να χρειάζονται πλέον έναν άνδρα για να τις συντηρεί.
Σήμερα, ένας στους τέσσερις 50χρονους Ιάπωνες είναι άγαμος, και η αναλογία αυτή αναμένεται έως το 2030 να γίνει ένας στους τρεις.
Το πρόβλημα επιτείνεται και από τη βαθιά ριζωμένη στην ιαπωνική κουλτούρα συνήθεια οι άνθρωποι να απευθύνονται στην οικογένεια και όχι στους γείτονες, σε ώρα ανάγκης. Προσπαθώντας να είναι ευγενικοί, οι ηλικιωμένοι Ιάπωνες φοβούνται να ενοχλήσουν τους γείτονές τους, ακόμα και για να ζητήσουν βοήθεια σε πραγματικά επείγοντα θέματα, με αποτέλεσμα να εκλείπει η επικοινωνία και να κυριαρχεί η απομόνωση, όπως εξηγεί ο Fujimori.
Περίπου το 15% των ηλικιωμένων που ζουν μόνοι δεν έχει κανέναν να μιλήσει και έχει κάποια συνομιλία… μία φορά την εβδομάδα! Αντίστοιχα στη Σουηδία το ποσοστό είναι 5%, 6% στις ΗΠΑ και 8% στη Γερμανία, σύμφωνα με στοιχεία της ιαπωνικής κυβέρνησης. Ταυτόχρονα χάνεται και ο υποστηρικτικός ιστός της οικογένειας, αφού οι συγγενείς είτε ζουν μακριά είτε δεν έχουν τους πόρους να βοηθήσουν ηλικιωμένα μέλη σε καιρούς οικονομικής στενότητας.
Ο Fujimori προτείνει την αύξηση των φόρων για να παρέχεται καλύτερη κοινωνική φροντίδα στους ηλικιωμένους και οικονομική στήριξη για την ανατροφή παιδιών, ούτως ώστε οι ενήλικοι εργαζόμενοι να μην πιέζονται να επιστρέψουν στη δουλειά.
«Εάν η οικογένεια δεν μπορεί πια να παίξει τον ρόλο που έπαιζε, η κοινωνία θα πρέπει να φτιάξει ένα πλαίσιο που να ανταποκρίνεται στην ανάγκη αυτή» εξηγεί. «Εάν δεν κάνουμε τίποτα, θα δούμε ακόμα περισσότερους μοναχικούς θανάτους».
Καθαριστές σε ειδική αποστολή
Σάρκα που αποσυντίθεται. Δυσοσμία που σου κόβει την ανάσα. Αυτό συναντά ο καθαριστής Hidemitsu Ohshima και οι συνάδελφοί του μπαίνοντας σε ένα διαμέρισμα στο Τόκιο, όπου ένας άνδρας βρισκόταν νεκρός επί τρεις εβδομάδες.
Μπορεί την πόλη του να τη μοιραζόταν με ακόμα δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους, στον θάνατό του όμως ήταν ολομόναχος. Και ολομόναχος έμεινε μέχρι να βρουν τη σορό του. Ακόμα ένα «θύμα» του Kodokushi.
Εξοπλισμένος με την προβλεπόμενη λευκή στολή και γάντια, ο Ohshima σηκώνει το στρώμα, που είχε γίνει επί τρεις εβδομάδες ένα με τη σορό, για να ανακαλύψει από κάτω το πλήθος των ζωντανών οργανισμών που τρέφονταν και πλήθαιναν από αυτή. «Ωχ, αυτό είναι σοβαρό» αναφωνεί. «Γι΄ αυτό φοράμε στολές, για να προστατευτούμε από τα έντομα που μπορεί να μεταφέρουν ασθένειες».
Τα παράθυρα του σπιτιού μένουν ερμητικά κλειστά, για να μην ξεχυθεί στην πυκνοκατοικημένη γειτονιά η αποφορά.
Μέσα στο σπίτι, όλα δείχνουν πως ο άνδρας αγαπούσε την καθαριότητα, τη μουσική και τις ταινίες. Ο χώρος ήταν τακτοποιημένος, γεμάτος με μια τεράστια συλλογή CD και DVD. Και τίποτα άλλο. Ούτε φωτογραφίες, ούτε γράμματα.
Για να αδειάσει το σπίτι, τα περισσότερα από τα υπάρχοντα του νεκρού θα πεταχτούν, αλλά ο Ohshima και οι συνάδελφοί του τα ψάχνουν προσεκτικά, ξεχωρίζοντας πράγματα αξίας, σε περίπτωση που η οικογένειά του εμφανιστεί και ζητήσει να δει τι άφησε πίσω του. «Η αστυνομία ψάχνει την οικογένειά του για να την ειδοποιήσει» λέει ο Ohshima, «αλλά μέχρι στιγμής χωρίς αποτέλεσμα…»
Αντιμέτωπη με τις ίδιες καταστάσεις βρίσκεται και η 22χρονη Miyu Kojima, εργαζόμενη της εταιρείας «ToDo», που αναλαμβάνει καθαρισμούς έπειτα από Kodokushi. «Καθαρίζω τα σπίτια και οργανώνω κάποια αναμνηστικά» εξηγεί. Καθάρισε σπίτια ανθρώπων που έμειναν νεκροί στα αζήτητα από έναν και δύο μήνες έως και οκτώ. Κάποιες φορές καλείται να καθαρίσει και σπίτια ανθρώπων που πέθαναν στο νοσοκομείο, δολοφονήθηκαν ή αυτοκτόνησαν. Κάθε καθάρισμα τους αποφέρει 3-5.000 δολάρια.
Η πιο επιβαρυμένη περίοδος είναι το καλοκαίρι- καθώς εντοπίζονται περισσότεροι νεκροί λόγω της ζέστης, που επιταχύνει την αποσύνθεση και επιδεινώνει τη δυσοσμία.
Για τη Miyu, το kodokushi δεν αφορά μόνο τους ηλικιωμένους. Την έχει σημαδέψει ένα από τα σπίτια που καθάρισε, που ανήκε σε μία 20χρονη. Είχε πεθάνει μέσα στο διαμέρισμα, όπου βρέθηκε νεκρή μαζί με τον σκύλο της.
