«Εάν οι Ελληνες θέλουν να πετύχουν τον σκοπό τους, θα πρέπει να επηρεάσουν την πολιτική των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων αλλά και την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη. Το πρώτο είναι δύσκολο, αλλά το δεύτερο θα το πετύχουν εύκολα. Ο Τύπος είναι ο φυσικός τους σύμμαχος». Αυτά έγραφαν οι Times του Λονδίνου στο τεύχος της 1ης Αυγούστου 1821. Το ενδιαφέρον, όμως, αυτού του άρθρου είναι άλλο. Η εφημερίδα αφιερώνει πάνω από μία πυκνογραμμένη στήλη (πολύ σπάνιο για την εποχή και τη συγκεκριμένη εφημερίδα) στην αναδημοσίευση εκτεταμένων αποσπασμάτων ενός κειμένου που έχει γράψει ένας άγνωστος νέος Ελληνας λόγιος, ο Κωνσταντίνος Πολυχρονιάδης ή Πολυχρόνης, από το Ζαγόρι. Ο Πολυχρονιάδης βρίσκεται στο Παρίσι, συμμετέχει στον φιλελεύθερο κύκλο του Αδαμάντιου Κοραή και έχει συνεχή αλληλογραφία με τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και την ομάδα του. Ο Πολυχρονιάδης, μαζί με άλλους Ελληνες λόγιους και παράγοντες (όπως ο Ιγνάτιος Ουγγροβλαχίας), θα προσπαθήσει να επηρεάσει την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη με ανώνυμα και επώνυμα κείμενα που κυκλοφορούν ως φυλλάδια και αναδημοσιεύονται σε φιλικές εφημερίδες. Τα κείμενα αυτά (όπως π.χ. εκείνα του Κωνσταντίνου Μινωίδη Μηνά ή του Παναγιώτη Κοδρικά) προσπαθούν, κυρίως, να δικαιώσουν τον ελληνικό αγώνα με συναισθηματικές αναφορές στην ανυπόφορη καταπίεση που υφίστανται οι χριστιανοί απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων από τη βάρβαρη Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι Ελληνες λόγιοι επιχειρούν, επίσης, να ανατρέψουν την κατηγορία ότι επαναστατούν ενάντια στον νόμιμο μονάρχη, τον σουλτάνο, καθώς οι Τούρκοι είναι (υποτίθεται) οι νόμιμοι κυρίαρχοι της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το επιχείρημά τους είναι διπλό: η οθωμανική παρουσία στην Ευρώπη είναι αυθαίρετη και προσωρινή, οι Οθωμανοί θα επιστρέψουν τελικά στην Ασία.
Αντίθετο αποτέλεσμα
Ολα αυτά ακούγονται ωραία και συγκινούν τους ρομαντικούς και τους διανοούμενους, αλλά έχουν μάλλον το αντίθετο αποτέλεσμα στις κυβερνήσεις. Αν αρχίσει η διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ποιος θα επωφεληθεί; Φυσικά η Ρωσία. Οι Times το υπονοούν στο σχόλιό τους: «Οι Ελληνες, αν κερδίσουν την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη, θα κατορθώσουν να γκρεμίσουν τη βάρβαρη καταπίεση των απίστων. Το δύσκολο όμως είναι να αποφύγουν έπειτα την αντικατάσταση της τυραννίας των Οθωμανών με εκείνη μιας άλλης δύναμης. Μπορούν, όμως, να τα καταφέρουν αν κάποιος τους συμβουλέψει σοφά και ορθά». Η εφημερίδα εκφράζει, εκείνη την εποχή, το συντηρητικό κατεστημένο του Λονδίνου που κυβερνά τη Μεγάλη Βρετανία. Πρωθυπουργός είναι ο λόρδος Λίβερπουλ και υπουργός Εξωτερικών ο Κάσλρεϊ. Η βρετανική κυβέρνηση αντιμετωπίζει με μεγάλη καχυποψία την Ελληνική Επανάσταση και αποθαρρύνει το φιλελληνικό κίνημα που είναι αδύναμο στη Βρετανία μέχρι το 1823. Παρεμβαίνει και στις εφημερίδες. Οι πρώτες θετικές ενθουσιώδεις αντιδράσεις, ακόμα και συντηρητικών εντύπων (Courier), θα διακοπούν απότομα. Οι μόνες που συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν θετικά και να ενθαρρύνουν τον αγώνα των Ελλήνων είναι οι περιθωριακές φιλελεύθερες εφημερίδες όπως ο Examiner, των αδελφών Hunt.
Γιατί, λοιπόν, οι Times να αναδημοσιεύσουν το ανώνυμο πόνημα ενός άγνωστου Ελληνα και να του αφιερώσουν τόσο χώρο; Διότι ο Πολυχρονιάδης έχει ένα καλό επιχείρημα που ενδιαφέρει το βρετανικό κατεστημένο. Ο κυνικός συντάκτης των Times θα το γράψει ξεκάθαρα: «Ο συγγραφέας φαίνεται να συνδυάζει την επίκληση στο συναίσθημα με την ταυτόχρονη επίκληση στα συμφέροντα της Μεγάλης Βρετανίας: επιχειρεί να αποδείξει ότι εάν η Αγγλία βοηθήσει τον αγώνα των Ελλήνων, θα έχει να κερδίσει πολλά, θα ενισχύσει την εμπορική δύναμη και την ευημερία της». Τα επιχειρήματα του Πολυχρονιάδη αποτελούν τη συνέχεια των συλλογισμών που διατύπωσαν πριν από την Επανάσταση ο Κοραής (1803) και ο Μαυροκορδάτος (1820). Γιατί να στηρίζετε μια αυτοκρατορία απίστων υπό κατάρρευση όταν μπορείτε να βοηθήσετε στη δημιουργία ενός νέου χριστιανικού κράτους δυναμικών εμπόρων που θα είναι οι φυσικοί σύμμαχοί σας; Ενός κράτους «που θα υιοθετήσει ένα πολιτικό και οικονομικό σύστημα συμβατό με εκείνα των ευρωπαϊκών χωρών, άρα ένα κράτος χίλιες φορές πιο φιλικό και ευνοϊκό στα πραγματικά συμφέροντα της Ευρώπης από το ολέθριο και παράλογο σύστημα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Εάν η Μεγάλη Βρετανία υιοθετήσει αυτήν την οπτική, ως θαλάσσια και εμπορική δύναμη, δεν έχει τίποτα να χάσει αλλά έχει να κερδίσει τα πάντα. Οι Ελληνες δεν θα οφείλουν απλώς ευγνωμοσύνη.
Τα αμοιβαία συμφέροντα των δύο εθνών θα αποτελούν εγγύηση της ανθεκτικότητας των στενών σχέσεων». Ο Πολυχρονιάδης δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει επιχειρήματα όπως αυτό: «Το νέο ελληνικό κράτος δεν θα έχει ούτε τα μέσα ούτε την επιθυμία να ανταγωνιστεί τη Μεγάλη Βρετανία στην αποικιοκρατική της πολιτική. Αντιθέτως, θα αυξήσει τη ζήτηση των αποικιακών προϊόντων που η Αγγλία προσφέρει αλλά και των βιομηχανικών που η Ελλάδα δεν μπορεί να παραγάγει». Ομως ο Πολυχρονιάδης χρησιμοποιεί και ισχυρά επιχειρήματα διεθνούς δικαίου, με μια ενδελεχή επιχειρηματολογία και δυνατές εκφράσεις όπως αυτή: «Οι Ελληνες δεν έχουν ποτέ διαχωριστεί ηθικά από τη μεγάλη οικογένεια των πολιτισμένων λαών της Ευρώπης».
Ενα χρόνο αργότερα, ο νέος Βρετανός υπουργός των Εξωτερικών, Τζορτζ Κάνιγκ, θα υιοθετήσει στην ουσία αυτήν την οπτική που υπερασπίζεται ο Πολυχρονιάδης και που φυσικά ήταν θέμα χρόνου να την αντιληφθούν οι διορατικοί Βρετανοί πολιτικοί και επιχειρηματίες. Οι εφημερίδες θα γεμίσουν με άρθρα που επαναλαμβάνουν, ουσιαστικά, τα επιχειρήματα του Πολυχρονιάδη, καθώς θα αρχίσει να αντιστρέφεται η εικόνα της Ελληνικής Επανάστασης για ένα μεγάλο μέρος του βρετανικού κατεστημένου: ο αγώνας των Ελλήνων δεν εγκυμονεί μόνο κινδύνους – προσφέρει και μεγάλες ευκαιρίες.
Διατήρηση ισορροπιών
Ο ίδιος ο Πολυχρονιάδης δεν αντιλήφθηκε την επιρροή που εκ των πραγμάτων άσκησε αυτό το κείμενο από την ώρα που επέλεξαν να το δημοσιεύσουν και να το αναδείξουν οι Times. Μάλιστα, το είχε γράψει στα γαλλικά και αυτό μεταφράστηκε στα αγγλικά, δημοσιεύθηκε και προωθήθηκε χωρίς τη γνώση ή τη συναίνεσή του. Πάντως θα γράψει στον Πλάτωνα Πετρίδη, στα μέσα του Μαρτίου του 1823 από την Πίζα, ότι «η κοινή φήμη θέλει ότι ο Κανίγκης δεν θα μείνη αδιάφορος εις την τύχην μας […] άπαντες ελπίζομεν ότι η Αγγλική φρόνησις θέλει εννοήσει ότι τη συμφέρει να κατοικήται η Ελλάς από αυτόνομον και ευτυχή λαόν, και να γένη προπύργιον κατά της Αρκτικής [ρωσικής] πλεονεξίας, παρά να γένη ογλίγωρα ή αργά έρμαιόν της».
Ομως συνέφερε τους Ελληνες η ανάθεση του μονοπωλίου της προστασίας τους στη Μεγάλη Βρετανία; Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος θεωρούσε ότι ενώ η προνομιακή σχέση με τη Βρετανία θα ωφελήσει τον Αγώνα, θα αποτελούσε καταστροφικό λάθος η αποξένωση των άλλων ευρωπαϊκών δυνάμεων. Θα προσπαθήσει να διατηρήσει τις ισορροπίες, αλλά ταυτόχρονα να εκμεταλλευθεί και τη θετική μεταστροφή της βρετανικής πολιτικής με αυτό που ο Πέτρος Πιζάνιας αποκαλεί «πολιτικό εκβιασμό στην υπηρεσία της διάσωσης της εθνικής ιδέας». Θα τον δούμε στο επόμενο σημείωμα. * Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διευθυντής Ερευνών στο Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών (ΚΕΦίΜ). Η σειρά άρθρων με θέμα τα φιλελεύθερα, δημοκρατικά και νεωτερικά χαρακτηριστικά της Επανάστασης του 1821 αποτελεί μέρος του εκπαιδευτικού προγράμματος του ΚΕΦίΜ με θέμα: «Ελλάδα 2021: Διακόσια χρόνια από τη Φιλελεύθερη Επανάσταση»
