Σε μια όμορφη πλαγιά στις δυτικές υπώρειες του Ελικώνα, κοντά στην αρχαία Στειρίδα, συναντάται ο μικρός «Μυστράς» της Βοιωτίας. Γνωστή και ως Αγιά- Σοφιά της Ρούμελης, η Μονή του Οσίου Λουκά, αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα βυζαντινά μνημεία της Ελλάδας, ενώ συμπεριλαμβάνεται και στον κατάλογο Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.
Το μοναστήρι οφείλει την ονομασία του στον τοπικό, θαυματουργό άγιο, ενώ η μεγάλη φήμη του οφείλεται στην μορφή της τεχνοτροπίας με την οποία δημιουργήθηκε, καθώς αποτελεί πρότυπο για τα βυζαντινά μνημεία του 11ου αιώνα σε ολόκληρη τη χώρα.
Σύμφωνα με ιστορικά στοιχεία ιδρυτής της μοναστικής ζωής στη Μονή είναι ο ίδιος ο Όσιος, ο οποίος άσκησε φιλανθρωπικό και θεραπευτικό έργο, ενώ είχε το χάρισμα να προφητεύει και το μέλλον, όπως η σχετική προφητεία για την ανακατάληψη της Κρήτης από τον στρατηγό Νικηφόρο Φωκά επί Ρωμανού του Β’.
Επί Φραγκοκρατίας στο μοναστήρι εγκαταστάθηκαν Λατίνοι μοναχοί, ενώ με την Τουρκοκρατία πέρασε και πάλι σε ελληνικά χέρια. Με το πέρασμα των αιώνων γνώρισε διάφορες καταστροφές, ωστόσο, η μονή ξεχωρίζει για τον σπάνιο αρχιτεκτονικό και διακοσμητικό της πλούτο.
Η μονή αποτελείται από δύο μεγάλες εκκλησίες -το ναό της Παναγίας, που είναι και ο παλαιότερος, και το Καθολικό, που δημιουργήθηκε για να στεγάσει τα λείψανα του οσίου-, ενώ στους χώρους της ο επισκέπτης συναντά την Κρύπτη, ένα εντυπωσιακό καμπαναριό, κελιά και άλλα κτίσματα.
Από τα πιο εντυπωσιακά σημεία της η εικόνα του Ιησού του Ναυή στον εξωτερικό τοίχο της εκκλησίας της Παναγίας η οποία τιμά την προφητεία του Οσίου για την ανακατάληψη της Κρήτης, καθώς και ο πλούσιος εσωτερικός διάκοσμος του Καθολικού με τοιχογραφίες και ψηφιδωτά, πολυελαίους και μεταξωτές κουρτίνες, χρωματιστές επενδύσεις σε μάρμαρα κ.α.
